چین؛ پیشتاز انقلاب سبز جهانی
جهان‌صنعت– در جنوب‌غربی چین و در شهری صنعتی به نام چنگدو کارخانه‌ای قرار دارد که آینده انرژی جهان را رقم می‌زند. در فضایی که برخلاف انتظار از یک کارخانه خورشیدی نه نور بلکه سایه بر آن حاکم است، ربات‌ها بی‌وقفه در رفت‌وآمدند. آنها ورقه‌هایی نازک از پلی‌سیلیکون خاکستری را برمی‌داشته، گرم کرده و با لیزر حکاکی می‌کنند و در حمام اسید می‌شویند تا در نهایت به سلول‌های خورشیدی بدل شوند؛ واحدهایی که امروز نیروی محرکه انقلاب صنعتی سبز چین هستند.
کارخانه متعلق به شرکت تونگ‌وی قادر است در تنها یک هفته سلول‌هایی تولید کند که ظرفیت ساخت نیروگاهی با توان بیش از ۵۰۰مگاوات را دارند. ظرف دو ماه این میزان به برقی معادل تولید سالانه یک نیروگاه بزرگ هسته‌ای می‌رسد. این تنها یکی از صدها واحد تولیدی بوده که اکنون چین را در جایگاه بزرگ‌ترین تولیدکننده انرژی خورشیدی، باتری و خودروهای برقی جهان قرار داده است.
در سال گذشته شرکت تونگ‌وی سلول‌های خورشیدی مورد نیاز از هر هفت پنل خورشیدی جهان یکی را تامین کرد و بقیه تقریبا همگی ساخت دیگر شرکت‌های چینی بودند. مجموع ظرفیت تولید سلول‌های خورشیدی این کشور در سال گذشته به ۶۸۰گیگاوات رسید؛ رقمی حیرت‌انگیز که معادل شش‌برابر کل ظرفیت تولید برق بریتانیاست.
اگر این میزان پنل به‌صورت پیوسته در بیابانی نصب شود مساحتی حدود ۴هزار کیلومتر مربع را خواهد پوشاند. این مقدار ظرفیت در صورت بهره‌برداری با راندمان متوسط ۲۵درصد قادر است سالانه حدود ۱۴۰۰تراوات‌ساعت برق یعنی چیزی نزدیک به ۵درصد کل مصرف برق جهان تولید کند. چین اگر همین روند را تا پایان دهه ادامه داده و هر سال ۶۸۰گیگاوات دیگر بیفزاید می‌تواند به‌تنهایی یک‌سوم برق مورد نیاز جهان را تامین کند.
طلوع ۳صنعت جدید
این تحول عظیم محدود به انرژی خورشیدی نیست. در همان شهر چنگدو و چند کیلومتر آن‌سوتر از کارخانه تونگ‌وی شرکت BYD غول خودروسازی برقی جهان کارخانه‌ای دارد که سالانه میلیون‌ها خودروی الکتریکی تولید می‌کند. در سال گذشته چین ۱۳میلیون خودروی برقی ساخت؛ رقمی که هر سال به‌طور میانگین ۷۰درصد رشد داشته است. تولید باتری نیز در همین مدت ۶۵درصد در سال افزایش یافته است. در مقایسه با این دو رشد ۵۰درصدی سالانه صنعت خورشیدی حتی کند به نظر می‌رسد.
سه‌صنعت خورشید، باتری و خودروهای برقی اکنون به‌عنوان «سه نیروی مولد جدید» شناخته می‌شوند؛ عنوانی که دولت چین با افتخار برای توصیف صنایع آینده‌ساز خود به‌کار می‌برد. صنعت بادی نیز در حال پیشروی است: سال گذشته برای نخستین‌بار چهارشرکت بزرگ توربین‌سازی جهان همگی چینی بوده و ۷۰درصد از ۱۲۲گیگاوات ظرفیت جدید بادی جهان را نصب کردند.
سرعتی فراتر از پیش‌بینی‌ها
رشد صنعت انرژی پاک چین حتی از تصورات خوشبینانه‌ترین نهادهای جهانی هم فراتر رفته است. آژانس بین‌المللی انرژی در سال۲۰۲۱ پیش‌بینی کرده بود که تا ۲۰۲۶ چین ۴۸۰گیگاوات ظرفیت جدید خورشیدی ایجاد کند اما این کشور در نیمه این بازه زمانی دو برابر آن را محقق کرده است.
چینی‌ها در تولید خودروهای برقی نیز از برنامه‌های خود پیشی گرفته‌اند. ۱۰سال پیش دولت انتظار داشت تا ۲۰۲۵ فروش این خودروها به ۳میلیون دستگاه برسد اما حالا این رقم بیش از چهاربرابر شده است. این موفقیت‌ها نتیجه ترکیبی از سرمایه‌گذاری کلان، زنجیره تامین فشرده، فناوری‌های پیشرفته و نیروی کار ماهر بوده اما در پس همه این عوامل یک‌موتور نیرومند نهفته است: عطش سیری‌ناپذیر چین برای برق.
برق؛ نیاز راهبردی و سیاسی
چین از دهه۱۹۹۰ با بحران شدید آلودگی هوا و آب روبه‌رو بود. اعتراض‌های عمومی دولت را ناگزیر کرد که برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی برنامه‌ای ملی تدوین کند. بازی‌های المپیک۲۰۰۸ پکن با شعار المپیک سبز به محرک مهمی برای سرمایه‌گذاری در انرژی پاک بدل شد اما انگیزه‌ها صرفا زیست‌محیطی نبودند. در نگاه مقامات پکن انرژی مفهومی ژئوپلیتیکی دارد. آنها همواره گفته‌اند «کاسه برنج باید در دست خودمان باشد» که استعاره‌ای از استقلال انرژی است. هر فناوری که بتواند وابستگی به واردات نفت و گاز را کاهش دهد برای حزب کمونیست جذاب است.
همزمان بازار جهانی نیز فرصت مناسبی فراهم کرد. در دهه ۲۰۰۰ کشورهایی چون آلمان و اسپانیا با یارانه‌های سخاوتمندانه بازار عظیمی برای پنل‌های خورشیدی ایجاد کرده و شرکت‌های چینی با سرعتی برق‌آسا آن را در اختیار گرفتند.
یارانه‌ها، زنجیره‌ها و جهش صنعتی
صنعت انرژی پاک چین با ترکیبی از سیاست صنعتی هدفمند و رقابت شدید رشد کرد. دولت زمین ارزان، وام‌های با بهره پایین و معافیت‌های مالیاتی در اختیار شرکت‌ها گذاشت. تا سال ۲۰۲۳ میزان یارانه پرداختی به صنعت خودروی برقی به ۲۳۱میلیارد دلار رسیده بود که سه برابر کمک دولت آمریکا به خودروسازان دیترویت در بحران مالی ۲۰۰۸ است. شرکت‌ها از صنایع مختلف به این موج پیوستند ازجمله تونگ‌وی که پیشتر تولیدکننده غذای ماهی بود و با حمایت دولت به‌سرعت به یکی از بزرگ‌ترین سازندگان سلول خورشیدی جهان تبدیل شد. چین کنترل عمده مواد خام حیاتی را نیز در دست دارد؛ از پالایش عناصر نادر خاکی گرفته تا تصفیه کبالت، لیتیوم و گرافیت یعنی موادی که برای ساخت باتری ضروری‌اند.
اکنون پس از دو دهه رشد شتابان بسیاری از یارانه‌ها حذف شده‌اند. دولت از سال گذشته پرداخت تعرفه‌های تضمینی برق خورشیدی جدید را متوقف کرده است. شرکت‌ها حالا باید با نوآوری و بهره‌وری زنده بمانند.
نتیجه شگفت‌انگیز بوده است: در سال گذشته شرکت‌های چینی ۷۵درصد از کل پتنت‌های جهانی انرژی پاک را ثبت کردند (در سال ۲۰۰۰ سهم آنها تنها ۵درصد بود). رقابت فشرده نوآوری را به سرعتی غیرقابل تصور گسترش داده و فناوری‌هایی که تا چندسال پیش نادر بودند امروز به استانداردهای صنعتی تبدیل شده‌اند.
در بخش بادی نیز شرکت‌ها با ساخت توربین‌های غول‌آسا که توان بیشتری در هر چرخش داشته به‌دنبال افزایش بازده هستند. مهندسان چینی به این روند نام بزرگ‌سازی دادند؛ راهی که هم هزینه را پایین آورده و هم توان تولید را بالا می‌برد.
بهای موفقیت: مازاد تولید و جنگ قیمتی
این پیشرفت خیره‌کننده اما اکنون به چالشی جدید انجامیده است: بحران مازاد تولید. در سال گذشته ظرفیت تولید سلول خورشیدی چین به ۱۲۰۰گیگاوات رسید در حالی‌که تنها ۶۸۰گیگاوات از آن واقعا فروخته شد. نتیجه سقوط قیمت‌ها و زیان‌های سنگین بود. تخمین‌ها حاکی است که صنعت خورشیدی چین در سال گذشته ۶۰میلیارد دلار ضرر کرده و یک‌سوم نیروی کار خود را از دست داده است. دولت از رقابت درون‌زای مخرب میان شرکت‌ها گلایه دارد؛ رقابتی که به جای سودآوری همه را در باتلاق قیمت‌های نازل فرو می‌برد. در برنامه پنج‌ساله جدید که قرار است در مارس منتشر شود اصلاح ساختاری و ادغام شرکت‌های ضعیف از اولویت‌ها خواهد بود. هدف ایجاد صنعتی کوچکتر اما سودآورتر است؛ صنعتی که بتواند بدون یارانه در بازار جهانی رقابت کند. در میان فعالان بازار زمزمه‌هایی از تشکیل کارتلی شبیه اوپک برای انرژی خورشیدی شنیده شده تا از سقوط بیشتر قیمت‌ها جلوگیری شود. در گذشته نیز تجربه‌های مشابهی وجود داشته است: در دهه۲۰۱۰ یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های خورشیدی چین به دلیل بدهی‌های سنگین و رقابت قیمتی ورشکست شد.
اکنون خطر تکرار آن سناریو وجود داشته هرچند کارشناسان معتقدند این‌بار شرایط متفاوت است. صنعت انرژی پاک آن‌قدر بزرگ و حیاتی شده که دیگر نمی‌توان اجازه داد سقوط کند. همان‌گونه که تحلیلگران می‌گویند صنعت خورشیدی چین اکنون بزرگ‌تر از آن است که شکست بخورد. صرف‌نظر از چالش‌های داخلی اثر جهانی این جهش بی‌سابقه انکارناپذیر است. در سال ۲۰۰۵ هر وات برق خورشیدی حدود ۴دلار هزینه داشت اما امروزه این رقم به کمتر از ۲۰سنت رسیده است؛ یعنی ۲۰برابر کاهش در کمتر از دو دهه. این کاهش قیمت در عمل به منزله بزرگ‌ترین یارانه غیرمستقیم تاریخ انرژی جهان است. کشورهای درحال‌توسعه اکنون می‌توانند با هزینه‌ای اندک ظرفیت‌های عظیم خورشیدی ساخته و وابستگی خود را به سوخت‌های فسیلی کاهش دهند. از پشت‌بام‌های اروپا تا بیابان‌های عربستان و از مزارع آفریقا تا کارخانه‌های هند رد پای سلول‌های ساخت چین دیده می‌شود. این محصولات هرچند با انگیزه سود تولید می‌شوند اما در عمل به هدیه‌ای صنعتی از شرق به جهان تبدیل شده‌اند.
چشم‌انداز آینده: سبزیِ پایدار، سیاهیِ زغال
با وجود این تحولات یک تناقض بنیادین باقی مانده است. چین در حالی در صدر انقلاب انرژی پاک ایستاده که هنوز بزرگ‌ترین مصرف‌کننده زغال‌سنگ جهان است. اقتصاد عظیم این کشور باوجود رشد انرژی‌های نو هنوز برای تامین برق صنعتی به سوخت‌های فسیلی متکی است. به بیان دیگر چین در مسیر «سبز شدن» حرکت می‌کند اما در سایه دود سیاه نیروگاه‌های زغال‌سنگ. کارشناسان می‌گویند اگر پکن نتواند همزمان با رشد انرژی پاک وابستگی خود به زغال را کاهش دهد دستاوردهایش در عرصه جهانی تضعیف خواهد شد.
