جایگاه حمل‌ونقل دریایی در تجارت جهانی
قدرت طاهری– اقتصاد دریایی با وجود پتانسیل گسترده خود، با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که ثبات و پایداری آن را تهدید می‌کند. مسائلی مانند صید بی‌رویه، آلودگی و تخریب زیستگاه‌ها نگرانی‌هایی را در مورد دوام بلندمدت منابع دریایی و سلامت اکوسیستم‌های دریایی ایجاد کرده است.
صید غیرقانونی، گزارش نشده و تنظیم نشده (IUU) و تغییرات آب‌وهوایی به ویژه خطرات قابل‌توجهی را ایجاد می‌کنند. تنوع‌زیستی و معیشت جوامع ساحلی وابسته به اقیانوس‌های سالم را به خطر می‌اندازند. علاوه بر این، موانع مالی و چارچوب‌های نظارتی ناکافی مانع سرمایه‌گذاری و پیشرفت به سوی شیوه‌های پایدار می‌شوند و نیاز فوری به اصلاحات جامع سیاستگذاری را برجسته می‌کنند.
اجزای اقتصاد دریایی به‌هم پیوسته هستند، شیلات و آبزی‌پروری، حمل‌ونقل دریایی، گردشگری ساحلی و بخش‌های نوظهور مانند بیوتکنولوژی دریایی و انرژی‌های تجدیدپذیر فراساحلی را دربر می‌گیرند. رشد این صنایع می‌تواند به انعطاف‌پذیری اقتصادی به ویژه در مناطق ساحلی کمک کند، جایی که فعالیت‌های متنوع دریایی می‌تواند نوسانات اقتصادی را کاهش داده و رفاه جامعه را افزایش دهد. علاوه بر این، شیوه‌های پایدار در این بخش‌ها می‌تواند تلاش‌های حفاظتی را تقویت کرده و از حفظ اکوسیستم‌های دریایی برای نسل‌های آینده اطمینان حاصل کند.
همزمان با ادامه تکامل اقتصاد دریایی، تمرکز بر نوآوری، پایداری و همکاری بین ذی‌نفعان بسیار مهم است. پیشرفت‌ها در فناوری مانند بلاک چین برای شفافیت زنجیره تامین و راه‌حل‌های انرژی‌های تجدیدپذیر برای شناورهای دریایی، جهت مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی لازم و در عین حال تقویت رشد اقتصادی ضروری است. مسیر
پیش‌رو مستلزم یک رویکرد متعادل است که هم سلامت اقتصادی و هم سلامت اکولوژیکی را در اولویت قرار دهد و راه را برای آینده‌ای پایدار در اقتصاد دریایی هموار کند.
سابقه تاریخی
دانش پویایی اقیانوسی از جمله ویژگی‌های قابل پیش‌بینی مانند جریان‌ها و جزر و مد برای هزاره‌های پیش‌تثبیت شده است. تمدن‌های اولیه اهمیت اقیانوس‌نگاری را برای ناوبری تشخیص داده بودند و به طور قابل‌توجهی به استعمار موفقیت‌آمیز مناطقی مانند اقیانوسیه اقدام شده و تلاش‌های اکتشافی جوامع وایکینگ و اینوئیت را تسهیل کرد. قابل توجه است که ساخت قدیمی‌ترین اسکله شناخته شده که از جزر و مد استفاده می‌کرد به (۲۵۰۰–۱۵۰۰) قبل از میلاد برمی‌گردد، در حالی که انتساب صحیح حرکات جزر و مدی به کشش گرانشی ماه در قرن هشتم پس از میلاد پدیدار شد. در قرن گذشته پیشرفت‌ها در علم اقیانوس منجر به ایجاد بانک اطلاعاتی برای داده‌های اقیانوسی شده است که اطلاعات را از مشاهدات و مدل‌های اقیانوسی ادغام می‌کند. با این حال استفاده از این داده‌ها در فعالیت‌های بین‌رشته‌ای محدود است. اقتصاد دریایی در کنار این تحولات تکامل یافته و با حمایت از بخش‌های کلیدی مانند تجارت بین‌المللی، تولید انرژی، گردشگری و تامین مواد غذایی به یک رکن اساسی اقتصاد جهانی تبدیل شده است. اقتصاد دریایی با وجود اهمیت خود با چالش‌هایی به دلیل شیوه‌های سنتی روبه‌رو است که به صید بی‌رویه، آلودگی و تخریب زیستگاه‌ها منجر شده و تهدیدی برای پایداری محیط‌زیست و دوام بلندمدت منابع دریایی است.
از نظر تاریخی، وابستگی متقابل بین فعالیت‌های اقتصادی دریایی و ساختارهای صنعتی پیشرفت‌های فناورانه را تقویت کرده است. با متنوع شدن اقتصاد دریایی، رشد صنعتی تقویت می‌شود که به نوبه خود به مناطق کمک می‌کند تا نوسانات اقتصادی را کاهش دهند و تاب‌آوری در برابر شوک‌های خارجی را افزایش دهند. در دوران معاصر تاکید بر پایداری دریایی منعکس کننده شناخت روزافزون نیاز به همسویی فعالیت‌های اقتصادی با حفاظت از محیط‌زیست است که نشان‌دهنده یک تحول مهم در نحوه استفاده و مدیریت منابع دریایی است.
اجزای اقتصاد دریایی
اقتصاد دریایی که اغلب به عنوان اقتصاد آبی شناخته می‌شود، طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها و صنایعی را دربر می‌گیرد که از منابع آبی استفاده و به رشد اقتصادی کمک می‌کنند. این بخش اجزای کلیدی اقتصاد دریایی را تشریح و اهمیت و روابط متقابل آنها را برجسته می‌کند.
شیلات و آبزی‌پروری
شیلات و آبزی‌پروری اجزای اساسی اقتصاد دریایی هستند و منبع اصلی پروتئین برای میلیاردها نفر در سطح جهان را تامین می‌کنند. در سال‌های نه‌چندان دور، آبزی‌پروری رشد چشمگیری داشته و تولید آن در سال ۲۰۱۶ به ۲/۱۱۰میلیون تن رسیده است که نقش حیاتی آن در امنیت غذایی با ادامه افزایش جمعیت جهان برجسته می‌شود. شیوه‌های پایدار آبزی‌پروری نه‌تنها فشار منابع را کاهش می‌دهد بلکه تنوع زیستی را افزایش داده و خدمات حیاتی اکوسیستمی مانند تصفیه آب و ترسیب کربن را فراهم می‌کند که برای تاب‌آوری در برابر تغییرات آب‌وهوایی ضروری است.
حمل‌ونقل دریایی و کشتیرانی
صنعت حمل‌ونقل دریایی و کشتیرانی برای عملکرد اقتصاد دریایی مرکزی است. تقریبا ۹۰درصد از تجارت جهانی از نظر حجم و بیش از ۷۰درصد از نظر ارزش از طریق مسیرهای دریایی انجام می‌شود که بر اهمیت این بخش در تجارت جهانی تاکید می‌کند. با وجود نقش حیاتی، این صنعت رشد کندی را تجربه کرده و افزایش گزارش شده تنها ۶/۲درصد در سال۲۰۱۶ بوده است. کارآیی این بخش برای کشورهای ساحلی از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا دسترسی به بازارهای بین‌المللی و منابع را تسهیل می‌کند.
گردشگری ساحلی و دریایی
گردشگری ساحلی و دریایی بخش مهم دیگری از اقتصاد دریایی است که میلیون‌ها شغل ایجاد و به‌طور قابل‌توجهی به اقتصادهای منطقه‌ای کمک می‌کند. این بخش شامل انواع فعالیت‌ها از جمله تفریحات ساحلی، سفرهای دریایی و ورزش‌های آبی است. سلامت گردشگری ساحلی به شدت وابسته به شرایط محیطی و کیفیت آب است و شیوه‌های پایدار را برای دوام بلندمدت آن ضروری می‌سازد. با افزایش تعداد گردشگرانی که به دنبال تجربه‌های دریایی هستند، انتظار می‌رود این بخش به رشد سریع خود ادامه دهد.
بیوتکنولوژی دریایی و انرژی‌های تجدیدپذیر
صنایع نوظهوری مانند بیوتکنولوژی دریایی و انرژی‌های تجدیدپذیر فراساحلی نیز از اجزای حیاتی اقتصاد دریایی هستند. بیوتکنولوژی دریایی از منابع اقیانوسی برای توسعه داروها و محصولات پایدار استفاده می‌کند، در حالی که انرژی‌های تجدیدپذیر فراساحلی از باد، موج و انرژی جزر و مدی استفاده می‌کنند و به تنوع انرژی و پایداری محیط‌زیست کمک می‌کنند. این بخش‌ها پتانسیل قابل‌توجهی برای نوآوری و توسعه اقتصادی ارائه و آنها را به عنوان محرک‌های کلیدی آینده اقتصاد دریایی قرار می‌دهند.
تلاش‌های زیست‌محیطی و حفاظتی
اقتصاد دریایی ارتباط نزدیکی با پایداری محیط‌زیست و ابتکارات حفاظتی دارد. تلاش‌ها برای کاهش آلودگی اقیانوس و حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی برای حفظ بهره‌وری شیلات و سلامت جوامع ساحلی حیاتی است. رویکردهای یکپارچه که عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را در نظر می‌گیرند برای دستیابی به توسعه با کیفیت بالا در اقتصاد دریایی ضروری است، همانطور که در تحقیقات اخیر در مورد سطوح هماهنگی در مناطق مختلف برجسته شده است.
تاثیر اقتصادی
اقتصاد دریایی نقش مهمی در کمک به شکوفایی اقتصاد جهانی ایفا می‌کند، به طوری که بخش‌های مبتنی بر اقیانوس(دریا) مانند کشتیرانی، گردشگری، شیلات و انرژی دریایی در مجموع تقریبا ۷درصد از تجارت جهانی را به خود اختصاص می‌دهند که ارزش آن در سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۲/۲تریلیون دلار است. در اتحادیه اروپا بخش‌های اقتصاد آبی در سال۲۰۲۲ بهبود قابل‌توجهی نشان دادند و سایر هزینه‌ها به ۷/۲۵۰میلیارد یورو رسید که نشان دهنده افزایش ۳۳درصدی نسبت به ۱۸۸میلیارد یورو در سال۲۰۲۱ است و از ارزش قبل از همه‌گیری ۲۰۳میلیارد یورو به میزان ۲۳درصد فراتر رفته است.
سهم اقتصاد دریایی از تولید ناخالص داخلی
سهم اقتصاد دریایی در تولید ناخالص داخلی ملی قابل توجه است، ارزش افزوده اقتصاد دریایی در ایالات‌متحده در سال ۲۰۲۳ در مجموع ۵۱۱میلیارد دلار بوده که نشان‌دهنده رشد ۹/۵درصدی نسبت به سال قبل است. اشتغال در بخش‌های اقتصاد آبی اتحادیه اروپا نیز به طور قابل‌توجهی رشد کرده، نیروی کار از ۱۶/۴میلیون نفر در سال ۲۰۲۱ به ۸۲/۴میلیون نفر در سال۲۰۲۲ افزایش یافته و سهم آن در اقتصاد ۴/۲درصد بوده است. باوجود کاهش در سهم کلی بخش‌های اقتصاد آبی در طول همه‌گیری COVID-19، بهبود اقتصاد دریامحور نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری این بخش و نقش حیاتی آن در بهبود اقتصادی است.
اثرات غیرمستقیم و القایی
در حالی که گزارش‌ها عمدتا بر مشارکت مستقیم بخش‌های اقتصاد آبی تمرکز دارند، شناخت فزاینده‌ای از اثرات غیرمستقیم و القایی آنها بر اقتصاد گسترده‌تر وجود دارد. به عنوان مثال ارزش افزوده قابل‌توجهی در بخش کشتی‌سازی و تعمیرات ناشی از فعالیت‌های بالادستی و پایین دستی در زنجیره تامین صنعت است که نشان‌دهنده اثرات چند برابری بر درآمد و اشتغال در بخش‌های مختلف اقتصاد است. این پیچیدگی مستلزم کار مداوم برای برآورد بهتر مشارکت‌های غیرمستقیم و تاثیر کلی فعالیت‌های مرتبط با دریا بر اقتصادهای منطقه‌ای و ملی است.
چالش‌ها و خطرات
اقتصاد دریایی باوجود اهمیت اقتصادی‌اش با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. شوک‌های آب‌وهوایی، پراکندگی سیاست‌ها و تغییر در پویایی تجارت بین‌المللی، ثبات و چشم‌اندازهای رشد آن را تهدید می‌کند.
علاوه بر این، مطالعات نشان می‌دهند که صنایع وابسته به اکوسیستم‌های دریایی در معرض خطر قابل‌توجهی از نظر درآمد قرار دارند، به طوری که ۳/۴تریلیون دلار براساس نقشه‌برداری اهمیت تاثیرگذاری در معرض خطر است و تخمین زده می‌شود که با در نظر گرفتن قرار گرفتن غیرمستقیم درآمد در معرض گازهای گلخانه‌ای و عوامل استرس‌زای آلودگی، این رقم به ۲۷تریلیون دلار برسد. با رشد اقتصاد دریامحور، ضروری است که سیاست‌ها برای انطباق و رسیدگی به این چالش‌ها به منظور اطمینان از مزایای اقتصادی پایدار، عادلانه و به حداقل رساندن تخریب اکولوژیکی، سازگار شوند.
چالش‌های پیش‌روی اقتصاد دریایی
صید بی‌رویه و تخلیه منابع: صنعت ماهیگیری با چالش‌های ناشی از صید بی‌رویه مواجه است، به طوری که تقریبا یک‌سوم ذخایر ماهی جهان بیش از حد صید شده‌اند. این برداشت ناپایدار نه‌تنها تنوع زیستی دریایی را تهدید می‌کند بلکه ثبات اقتصادی جوامع ساحلی وابسته به ماهیگیری برای امرار معاش را نیز به خطر می‌اندازد. فشار بر ذخایر ماهی منجر به خسارات اقتصادی قابل‌توجهی شده است که سالانه حدود ۸۳میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و تهدیدی جدی برای امنیت غذایی و تغذیه در سطح جهان است . علاوه بر این، فعالیت‌های ماهیگیری غیرقانونی و غیرمجاز این چالش‌ها را تشدید می‌کند و سالانه تا ۵۰میلیارد دلار از درآمد از دست رفته را به اقتصاد جهانی تحمیل می‌کند.
موانع تأمین مالی و سرمایه‌گذاری: صنایع در بخش اقتصاد دریامحور، باوجود پتانسیل عظیم اقتصاد دریایی، اغلب با چالش‌های مالی قابل‌توجهی مواجه می‌شوند، به ویژه در حالی که به سمت توسعه با کیفیت بالا حرکت می‌کنند و بخش‌های نوظهوری مانند زیست‌پزشکی دریایی و انرژی‌های تجدیدپذیر را بررسی می‌کنند. این صنایع اغلب به سرمایه‌گذاری‌های سرمایه‌ای قابل توجه، دوره‌های تأمین مالی طولانی نیاز دارند و با خطرات و بازدهی بالا مشخص می‌شوند. خدمات مالی سنتی اغلب در پاسخگویی به الزامات متنوع شرکت‌های دریایی کافی نیستند و در نتیجه بین محصولات مالی موجود و نیازهای صنعت ناهماهنگی ایجاد می‌شود، این وضعیت به ویژه در بخش‌های دریایی نوظهور مشهود است، جایی که سازوکارهای مالی نوآورانه برای تقویت رشد و پایداری ضروری هستند.
تخریب محیط‌زیست: سلامت اکوسیستم‌های دریایی برای پایداری اقتصاد دریایی بسیار مهم است اما این اکوسیستم‌ها به شدت در معرض تهدید فعالیت‌های مختلف انسانی از جمله آلودگی، استخراج منابع و تغییرات آب‌وهوایی قرار دارند. به عنوان مثال بخش قابل‌توجهی از آلودگی دریایی ناشی از فعالیت‌های مستقر در خشکی است و پلاستیک‌ها جزو اصلی زباله‌های دریایی را تشکیل می‌دهند، تا سال ۲۰۲۰، حجم پلاستیک در اقیانوس‌ها به نزدیک به ۲/۱ میلیون تن رسیده بود، در حالی که این میزان در سال ۱۹۷۰، ۳۰۲۰۰ تن بوده است. این آلودگی نه‌تنها به زیستگاه‌های دریایی آسیب می‌رساند بلکه صنایعی مانند ماهیگیری و گردشگری را که به اقیانوس‌های سالم متکی هستند، به خطر می‌اندازد.
تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی: تغییرات آب‌وهوایی با تغییر اکوسیستم‌های دریایی، منجر به افزایش دما، کاهش اکسیژن و سایر اثرات نامطلوب که سازگاری زیستگاه‌های دریایی را به خطر می‌اندازد، تهدیدی فراگیر برای اقتصاد دریایی محسوب می‌شود. جوامع ساحلی به ویژه با تشدید شرایط اقیانوسی ناشی از تغییرات آب‌وهوایی با آسیب‌پذیری بیشتری روبه‌رو هستند و توانایی آنها در حفظ معیشت سنتی خود تحت تأثیر قرار می‌گیرد. بنابراین، اقتصاد دریایی باید این چالش‌های زیست‌محیطی را در عین انطباق با اثرات آب‌وهوای در حال تغییر پشت سر بگذارد.
* پژوهشگر انرژی‌های تجدیدپذیر
