اقتصاد گردشگری یا نئو-عثمانیسم؟
پوریا لوایی– آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TIKA) که از سال۱۹۹۲ به‌عنوان بازوی اصلی کمک‌های توسعه‌ای ترکیه فعالیت می‌کند در گزارش سال۲۰۲۲ خود اعلام کرد که بیش از ۳۰هزار پروژه در ۱۷۰ کشور اجرا کرده است. این پروژه‌ها ظاهرا بر توسعه پایدار تمرکز دارند اما بخش قابل‌توجهی از آنها به بازسازی میراث فرهنگی به‌ویژه مساجد عثمانی در بالکان اختصاص یافته است. این فعالیت‌ها بخشی از استراتژی نئو-عثمانی ترکیه بوده که نه‌تنها هویت فرهنگی را احیا می‌کند بلکه بر اقتصاد گردشگری تاثیرگذار است.
زمینه تاریخی و اهداف ظاهری TIKA در بازسازی آثار باستانی
TIKA از بدو تاسیس بر کمک‌های فنی و فرهنگی تمرکز داشت اما از دهه ۲۰۱۰ با سیاست خارجی اردوغان به احیای میراث عثمانی در بالکان روی آورد. گزارشTIKA در سال۲۰۲۲ نشان می‌دهد که بیش از ۳۰ هزار پروژه در زمینه‌های آموزش، بهداشت و آثار باستانی اجرا شده که تعدادی از آنها (حدود ۸۰مورد) به بازسازی مساجد و بناهای تاریخی در بالکان اختصاص دارد. این پروژه‌ها که بودجه‌ای حدود ۴۰میلیون یورو در سال دارند ظاهرا برای حفظ میراث مشترک اسلامی و افزایش گردشگری طراحی شده‌اند.
در بالکان، جایی که عثمانی‌ها قرن‌ها حکومت کردند TIKA این بازسازی‌ها را به‌عنوان پل فرهنگی توصیف می‌کند. برای مثال بازسازی مسجد فرهاد پاشا در بانجا لوکا (بوسنی) در ۲۰۱۵ نه‌تنها بنای تاریخی را احیا کرد بلکه بازدیدکنندگان را افزایش داد. اهداف ظاهری TIKA همخوانی با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل است اما برخی منتقدان استدلال می‌کنند که این پروژه‌ها بیشتر نمادین هستند و به نفوذ سیاسی ترکیه کمک می‌کنند آن هم بدون تمرکز بر پایداری اقتصادی بلندمدت.
پروژه‌های کلیدی بازسازی TIKA در بالکان و تاثیر گردشگری
TIKA بیش از ۸۰بنای عثمانی در بالکان را بازسازی کرده که تاثیر مستقیمی بر اقتصاد گردشگری داشته است. برجسته‌ترین پروژه‌ها عبارتند از:
بازسازی مسجد فرهاد پاشا در بانجا لوکا بوسنی( طی سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۱۵): TIKA این مسجد قرن۱۶ را بازسازی کرد که شامل تعمیرات ساختاری و داخلی با بودجه ۵/۱میلیون یورو بود. این پروژه بازدیدکنندگان را از ۵۰هزار به ۱۰۰هزارنفر در سال افزایش و درآمد گردشگری محلی را ۲۰درصد افزایش داد. مسجد اکنون به‌عنوان موزه فرهنگی عمل کرده و گردشگران ترک و مسلمان را جذب می‌کند.
بازسازی مسجد بکر در برات (آلبانی): در سال۲۰۲۱ TIKA این مسجد را با تمرکز بر حفظ معماری عثمانی و تجهیز برای بازدیدکنندگان بازسازی کرد. این پروژه که ۵۰۰هزار یورو هزینه داشت به افزایش ۱۵درصدی گردشگران برات کمک و GDP محلی را براساس داده‌های محلی از طریق فروش محصولات و خدمات تقویت کرد.
پروژه‌های گسترده در صربستان و مقدونیه شمالی:TIKA بیش از ۴۰مسجد در این کشورها را مانند مسجد سلطان سلیمان در اسکوپیه (مقدونیه شمالی) بازسازی کرده است. گزارش OECD در سال۲۰۲۴ نشان می‌دهد که گردشگری فرهنگی در بالکان ۵درصد GDP منطقه را تشکیل می‌دهد و پروژه‌های TIKA با ایجاد ۵۰۰ شغل مستقیم سهم ۲درصدی در رشد آن داشته است.
دلایل اصلی و پشت‌پرده: اقتصاد گردشگری به‌عنوان ابزار نفوذ
بازسازی‌های TIKA در بالکان فراتر از حفظ آثار باستانی عثمانی ابزاری برای اقتصاد گردشگری و نفوذ ترکیه است. گزارش TIKA در سال۲۰۲۲ تاکید کرده که این پروژه‌ها «اقتصاد محلی را احیا می‌کنند» اما برخی منتقدان استدلال کردند که آنها بخشی از نئو-عثمانیسم هستند؛ جایی که ترکیه هویت عثمانی را برای کسب نفوذ فرهنگی و اقتصادی احیا می‌کند. از منظر اقتصادی گردشگری بالکان در سال۲۰۲۳ حدود ۱۰میلیارد یورو درآمد و بازسازی‌های TIKA سهم ۵تا۱۰درصدی در جذب گردشگران مسلمان و ترک داشته که GDP محلی را ۱تا۲درصد افزایش داده است. از منظر دیگر می‌توان گفت این پروژه‌ها بازارهایی برای شرکت‌های ترکی باز می‌کنند: مصالح ساختمانی، گردشگری و خدمات فرهنگی که صادرات ترکیه را ۱۵درصد در منطقه افزایش داده است.
به‌علاوه ترکیه از TIKA برای رقابت با اتحادیه اروپا و چین استفاده می‌کند که در بالکان سرمایه‌گذاری‌های عظیم انجام داده‌اند.
در پایان باید گفت TIKA با بازسازی بیش از ۸۰مسجد در بالکان مزایای گردشگری ایجاد و GDP محلی را تقویت کرده اما این دستاوردها با سوالاتی درباره پایداری و نفوذ فرهنگی همراه است. گزارشTIKA در سال ۲۰۲۲ و داده‌های OECD نشان می‌دهند که این پروژه‌ها رشد اقتصادی را ۱تا۲ درصد افزایش داده اما تمرکز بر میراث عثمانی ممکن است تنش‌های منطقه‌ای را برانگیزد و توسعه بومی را نادیده بگیرد. TIKAبه‌عنوان نمادی از دیپلماسی ترکیه نشان می‌دهد که بازسازی آثار باستانی توانسته ابزاری قدرتمند برای اقتصاد و ترویج فرهنگ باشد و نفوذ قابل‌توجهی را برای ترکیه در کشورهای مقصد فراهم کند.
