مینی ریفاینری‌ها در دوراهی توسعه و هدر رفت انرژی
هستی عبادی– در بحبوحه چالش‌های واردات فرآورده‌های نفتی و خام‌فروشی، ایده ایجاد پالایشگاه‌های کوچک‌مقیاس یا «مینی‌ریفاینری» اگرچه در کانون توجه مسوولان و فعالان اقتصادی ایران قرار گرفته، موضوع کمبود منابع و مهم‌تر از آن اتلاف انرژی چالشی است که توسعه این طرح با آن مواجه است.
مینی‌ریفاینری‌ها واحدهایی با ظرفیت پایین‌تر و فناوری ساده‌تر نسبت به پالایشگاه‌های بزرگ در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و دورافتاده مانند مناطقی از آفریقا، جنوب شرقی آسیا و برخی جزایر، در نزدیکی منابع نفت و گاز کوچک‌تر یا مناطقی که حمل‌ونقل فرآورده دشوار و پرهزینه است، راه‌اندازی شده‌اند. هدف عمده این است که نیاز به واردات کاهش یابد، فاصله توزیع سوخت کاهش یابد و بخشی از کمبود ظرفیت پالایشی جبران شود. مطالعات نشان می‌دهند که واحدهای مدولار یا مینی‌ریفاینری برای کشورهایی با منابع نفتی متوسط به کوچک، گزینه‌ای اقتصادی و منطقی هستند اگر شرایط محیطی، مقررات و بازار فروش مناسب مهیا باشد اما تاثیر این پالایشگاه‌های کوچک بر تولید ناخالص داخلی وابسته به مجموعه‌ای از پارامترهاست: زمان آغاز بهره‌برداری، تضمین بازار فروش، توانایی تولید کالای رقابتی، هزینه‌های عملیاتی و سرمایه‌گذاری و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی. اگر این پارامترها رعایت شوند، مینی‌ریفاینری‌ها می‌توانند در ایجاد ارزش‌افزوده محلی، کاهش واردات فرآورده‌های نهایی و اشتغال مستقیم و غیرمستقیم موثر باشند یعنی نقشی مثبت در رشد GDP خواهند داشت.
در ایران این طرح از دو دهه گذشته همواره مورد توجه قرار گرفته است. با این حال موانع پیش‌روی توسعه این پالایشگاه‌های کوچک مانع از توسعه آنها شده است. پرسش این است: آیا این واحدها واقعا مفیدند؟ می‌توانند به تولید ناخالص داخلی کمک کنند؟ یا بالعکس ممکن است هدررفت انرژی و منابع را افزایش دهند؟
منتقدان این طرح می‌گویند توسعه این پالایشگاه‌ها این نگرانی را ایجاد می‌کند که موجب هدررفت انرژی شوند زیرا به اعتقاد آنان اگر پالایشگاه ساده باشد و عملیات پیشرفته یا واحدهای پاکسازی آلاینده‌ها نداشته باشد، احتمال دارد محصول نهایی کیفیت پایین داشته باشد، مصرف انرژی در تبدیل خوراک خام به فرآورده آماده بیشتر شود و بخش قابل‌توجهی از خوراک نیز کاندنسیت یا مواد سبک باشد که فرصت تولید فرآورده با ارزش‌افزوده بالا را کاهش می‌دهد، همچنین مقررات زیست‌محیطی اگر ضعیف اجرا شوند، مشکلات آلودگی و استفاده ناکارآمد از منابع را تشدید می‌کنند.
با این اوصاف در شرایط خاص ایران با توجه به وجود ذخایر نفت و گاز در مناطقی دور از پالایشگاه‌های بزرگ، با هزینه بالای حمل سوخت و با سیاست‌های اقتصاد مقاومتی مصوب، راه‌اندازی پالایشگاه کوچک آن هم به شرطی که طراحی‌شان دقیق باشد، بازار توزیع‌شان تضمین‌شده باشد
و استانداردها را به درستی رعایت کنند، می‌تواند مفید واقع شود اما تاکید این است که اگر این ملاحظات در نظر گرفته نشوند، احتمالا هزینه‌ها و اتلاف‌ها بیشتر از منافع خواهد بود؛ چیزی که اقتصاددانان و تحلیلگران انرژی بارها هشدار داده‌اند.
پوششی برای رانت و قاچاق یا راهکاری برای توسعه؟
مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس انرژی با اشاره به اینکه این پالایشگاه‌ها هم کوچک هستند و هم به‌حساب پیچیده نیستند و تکنولوژی بالایی ندارند، به «جهان‌صنعت» گفت: قاعدتا سوخت مناسبی تولید نمی‌کنند. قاعدتا یعنی طوری نیست که بگوییم مثلا به‌عنوان مثال گاز یورو یا بنزینی با عدد اکتان مشخص تولید می‌کنند و عمدتا بخش قابل‌توجهی از مصرف خوراک آنها به‌صورت کندانسیت است. او اضافه کرد: متاسفانه یکی از چیزهایی که اکنون هم وجود دارد این است که یکی از چارچوب‌ها، عملا بیشتر به‌عنوان پوششی برای قاچاق فرآورده‌های نفتی استفاده می‌شود. این کارشناس انرژی تصریح کرد: اگر بخواهیم با پالایشگاه‌های کوچک مشکل فرآورده داخلی‌مان یا مثلا افزایش تولید داخلی یا مساله خام‌فروشی‌مان را حل کنیم، عملا خیلی منطقی نیست. به گفته وی، پالایشگاه‌ها فرآورده باارزشی تولید نخواهند کرد. مسلما این را می‌توان خیلی راحت بیان کرد: با توجه به اینکه پیچیده نیستند و فوق‌العاده ساده‌اند و عملا فقط یک برش کوچک روی کندانسیت می‌زنند در نتیجه فرآورده باارزش تولید نمی‌کنند یعنی طوری نیست که ارزش‌افزوده بالایی داشته باشند ولی متاسفانه مساله این است که چنین واحدهایی عملا محملی برای گرفتن یک‌سری رانت‌ها می‌شوند و بعد هم می‌توانند زمینه‌ساز فساد نفتی باشند.
نقش مثبت اقتصاد مقاومتی و توسعه محلی
عرفان افاضلی، دبیرکل فدراسیون صنعت نفت نیز در این خصوص به «جهان‌صنعت» می‌گوید: اساسا مینی‌ریفاینری‌ها در کشورهای آفریقایی و حتی نمونه‌های پراکنده‌ای در آسیا، اروپا و خاورمیانه وجود دارند و بیشتر در مناطقی که هزینه حمل‌ونقل بالاست یا توزیع محصول دشوار است به‌عنوان گزینه‌های مناسبی مطرح می‌شوند مانند پالایش در نزدیکی میدان‌های نفتی کوچک یا در جزایر. این واحدها به‌منظور کاهش واردات یا جبران کمبود ظرفیت پالایشی نیز به کار گرفته می‌شوند. نکته‌ای که وجود دارد این است که در خصوص تاثیر آنها بر تولید ناخالص داخلی (GDP)، پارامترهای بسیار زیادی دخیل هستند از جمله زمان بهره‌برداری، بازار فروش تضمین‌شده، اقتصادی بودن واحدها و کارایی آنها. او اضافه می‌کند: این عوامل اساسا بر عملکرد و بهره‌وری پالایشگاه‌های کوچک تاثیر مستقیم دارند. علت اینکه پالایشگاه‌های کوچک، به‌ویژه در ایران، مورد توجه قرار گرفته‌اند انطباق آنها با اسناد مرتبط با اقتصاد مقاومتی است؛ نخست اینکه می‌توانند به جای خام‌فروشی، ارزش‌افزوده محلی ایجاد کنند. دوم اینکه ایجاد اشتغال و شکل‌گیری زنجیره تامین محلی نیز از جمله اثرات مثبت آنها گزارش شده است.افاضلی می‌گوید: قاعدتا اگر بخواهیم این واحدها را در ایران به‌کار بگیریم، نکته مهم این است که محصولات تولیدی آنها باید رقابت‌پذیر باشند، مقررات و استانداردها، به‌ویژه استانداردهای زیست‌محیطی را رعایت کنند و حتما بازار صادرات یا توزیع داخلی معین و پایداری داشته باشند تا سرمایه‌گذاری در آنها توجیه‌پذیر شود. نکته دیگر این است که تحلیل‌ها و مطالعات متعددی در این زمینه وجود دارد که بعضا ضدونقیض هستند و در واقع یک مطالعه جامع و کامل صورت نگرفته است بنابراین نمی‌توان به‌طور متقن درباره برخی گزاره‌ها مانند اینکه آیا این واحدها باعث هدررفت انرژی می‌شوند، اظهارنظر قطعی کرد اما از آنجایی که این پالایشگاه‌ها منطبق بر اسناد بالادستی، به‌ویژه اسناد اقتصاد مقاومتی هستند، می‌توان گفت در شرایط فعلی کشور در صورتی که نظارت کافی اعمال و کیفیت تولید تضمین شود، بازار مناسب برای صادرات یا توزیع در نظر گرفته شود و استانداردها و مقررات زیست‌محیطی رعایت شوند، این واحدها می‌توانند بسیار مفید باشند. افاضلی با اشاره به تحلیل‌های اقتصادی در این زمینه گفت: اقتصادی بودن ظرفیت این واحدها معمولا از هزار تا ۲۰هزار بشکه در روز عنوان شده است. نمونه‌هایی در آفریقا نیز وجود دارند که پروژه‌های ۳۰تا ۵۰هزار بشکه‌ای را شامل می‌شوند و در مطالعات مورد بررسی قرار گرفته‌اند. به گفته وی، در حال حاضر مطالعه و تحلیل دقیقی در اختیار نداریم که نشان دهد تعداد مشخصی مینی‌پالایشگاه به چه میزان موجب رشد GDP خواهد شد ولی با قاطعیت می‌توان گفت چون این واحدها باعث کاهش خام‌فروشی، ایجاد اشتغال و افزایش ارزش‌افزوده محلی می‌شوند، در صورت طراحی صحیح و رعایت ملاحظات گفته‌شده، قطعا مفید خواهند بود.
