یلدا و شکاف عمیق اجتماعی

علیرضا شریفی یزدی، جامعه‌شناس

شب یلدا و مناسبت‌های مشابه در شرایط فعلی جامعه ایران بیش از اینکه صرفا یک جشن باشند، بهانه‌ای برای نزدیک شدن اعضای خانواده، دوستان و همسایه‌ها هستند. بسیاری از این افراد به طور سنتی ارتباطات قوی‌تری داشتند اما به دلایل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی تکنولوژیک از هم فاصله گرفته‌اند. این مناسبت‌ها فرصتی ایجاد می‌کنند تا دوباره بتوانیم با هم ارتباط برقرار کنیم، گفت‌وگو کنیم و پیوندهای اجتماعی را تا حدی احیا کنیم. در واقع این رخدادها می‌توانند مانند پل‌های موقتی عمل کنند تا فاصله میان افراد کاهش یابد و حس همبستگی خانوادگی و اجتماعی تقویت شود.

این ویژگی در سایر مناسبت‌ها مانند نوروز، تولدها و آئین‌های سنتی دیگر نیز مشاهده می‌شود. وقتی شرایط اقتصادی و معیشتی به هم می‌ریزد، دو اتفاق مهم رخ می‌دهد:

اول، مردم مجبورند برای تامین نیازهای روزمره و معیشت زمان بیشتری کار کنند و مشغله‌های کاری‌شان افزایش یابد. این مساله باعث کاهش فرصت برای گذراندن اوقات فراغت،  دید و بازدید خانوادگی و دورهمی‌ها می‌شود و طبیعتا روابط اجتماعی تحت‌فشار قرار می‌گیرد.

دوم، تورم و افزایش هزینه‌ها موجب می‌شود خانواده‌ها و افراد، هزینه‌های مراسم و جشن‌ها را کاهش دهند یا ساده‌تر برگزار کنند. برخی حتی از برگزاری مراسم صرف‌نظر  کرده و دایره ارتباطات اجتماعی خود را محدود به خانواده نزدیک می‌کنند. این روند می‌تواند کاهش تعاملات اجتماعی، کاهش شادی جمعی و تضعیف روحیه همبستگی را به همراه داشته باشد.

به‌دلیل شرایط اقتصادی فعلی در سبک برگزاری، تشریفات و تهیه خوراکی‌ها تغییرات قابل‌توجهی رخ داده است. دیگر نمی‌توان با خرید آجیل و تنقلات گران‌قیمت از مهمانان پذیرایی کرد.

با این حال، این تغییر می‌تواند فرصت خوبی برای خانواده‌ها باشد تا یاد بگیرند حتی در شرایط سخت اقتصادی می‌توان مراسم را با خلاقیت و هزینه کمتر برگزار و تجربه جمعی و معنوی مراسم را حفظ کرد.

اگر مراسم به‌طور کامل برگزار نشود، اثرات منفی قابل‌توجهی خواهد داشت و پیوندهای خانوادگی و اجتماعی بیش از پیش ضعیف می‌شوند اما اگر مراسم ساده‌تر برگزار شود، تاثیر منفی خاصی مشاهده نمی‌شود، مگر در مقام مقایسه زیرا کسانی که در دهک‌های پایین جامعه هستند ممکن است خود را با دهک‌های بالاتر مقایسه کنند و این مقایسه باعث محدود شدن شادی و تجربه کامل مراسم شود.

حذف یا کوچک شدن برخی آئین‌ها مانند یلدا یا نوروز بیشتر ناشی از فشارهای اقتصادی است تا تغییر ارزش‌ها، گرچه رگه‌هایی از گسست اجتماعی نیز قابل مشاهده است. با تضعیف لایه متوسط جامعه، طبقه‌ای که دغدغه احیای مناسبت‌ها و حفظ پیوندهای اجتماعی را دارد، ضعیف شده است بنابراین انتظار می‌رود سبک برگزاری این مناسبت‌ها نیز متاثر از این تغییرات اقتصادی و اجتماعی باشد و شکاف اجتماعی و فاصله میان گروه‌های مختلف جامعه بیشتر شود. در مجموع شرایط کنونی جامعه نشان می‌دهد بحران اقتصادی نه‌تنها سبک زندگی و مناسبت‌ها را تحت‌تاثیر قرار داده بلکه پیامدهای اجتماعی و فرهنگی آن می‌تواند در بلندمدت عمیق‌تر و گسترده‌تر باشد.