سهم ناچیز ایران از بازار شریک استراتژیک!
فاطمه عباس‌پور– این روز‌ها عبارت شریک استراتژیک را در توصیف روسیه به وفور از زبان مسوولان می‌شنویم. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها در توصیف یک شراکت استراتژیک مبادلات مالی و تجاری میان دو کشور بوده و این در حالی است که با هر متر و معیاری که حساب کنیم صادرات ایران به روسیه از سهم بسیار ناچیزی نسبت به بازار این کشور فراتر نمی‌رود و طبق گفته عبدالله مهاجردارابی، عضو هیات‌رییسه اتاق ایران روسیه بیش از چند صد‌میلیارد دلار واردات دارد اما در عمل صادرات ایران به این کشور کمتر از ۲میلیارد دلار است! در چنین شرایطی این سوال به‌وجود می‌آید که آیا می‌توان این شراکت را دست‌کم در حوزه تجاری استراتژیک دانست؟ آیا ایران جایگاهی در چشم‌انداز تجاری روسیه دارد؟
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که مجموع تجارت ایران و روسیه در سال‌های اخیر در بازه ۴تا۵میلیارد دلار نوسان داشته است. این رقم در مقایسه با تجارت روسیه با شرکای اصلی خود مانند چین با بیش از ۲۰۰میلیارد دلار و کشورهای دیگری نظیر هند، ترکیه و قزاقستان که ده‌ها‌میلیارد دلار مبادلات دارند، عملا کم‌اهمیت تلقی می‌شود. اگرچه سطح روابط سیاسی و همکاری‌های ژئوپولیتیکی دو کشور در سال‌های اخیر افزایش یافته اما شواهد کمی و ساختاری تایید می‌کند که وزن اقتصادی ایران در بازار روسیه بسیار محدود بوده و این محدودیت در روندهای جدید نیز ادامه یافته است.
سهم کمتر از نیم‌درصد از بازار روسیه
برآوردها نشان می‌دهد سهم ایران از بازار وارداتی روسیه بسیار پایین و در برخی گزارش‌ها کمتر از نیم‌درصد عنوان شده است. چنین سهمی نشان‌دهنده نفوذ محدود کالاهای ایرانی در اقتصاد داخلی روسیه و نبود جایگاه ساختاری برای ایران در تامین نیازهای وارداتی این کشور است. در ۹ماه اول سال میلادی کنونی (۲۰۲۵ـ۲۰۲۴) تجارت غیرنفتی ایران با روسیه برابر با ۹۰۲/۱میلیارد دلار بوده است. در این دوره صادرات ایران به روسیه ۸۰۳میلیون دلار بوده و واردات ایران از روسیه ۰۹۹/۱میلیارد دلار بوده است. تحلیل داده‌های دوجانبه نشان می‌دهد که روسیه معمولا دارای مازاد تجاری در روابط با ایران بوده یعنی به‌عبارت دیگر ارزش صادرات روسیه به ایران بیش از واردات آن از ایران است. این وضعیت نشان می‌دهد وابستگی تجاری ایران به روسیه بیشتر از وابستگی روسیه به ایران بوده و روابط اقتصادی برای طرف روسی سودآورتر است.
در این میان بحث دیگری نیز وجود دارد؛ اجرای توافق تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) در سال۲۰۲۵ اگرچه می‌تواند به کاهش تعرفه‌ها کمک کند اما ساختار فعلی سبد صادراتی دوکشور نشان می‌دهد که این توافق در کوتاه‌مدت بیش از همه به افزایش صادرات روسیه به ایران منجر می‌شود. در نتیجه احتمالا تراز تجاری همچنان به‌نفع روسیه باقی خواهد ماند و جایگاه اقتصادی ایران در چشم‌انداز تجاری روسیه تقویت قابل‌ملاحظه‌ای نخواهد یافت.
روند صادراتی روسیه از۲۰۰۰ تا امروز
برای درک بهتر این موضوعات بهتر است نگاهی به روند صادرات روسیه طی دو دهه اخیر داشته باشیم: از سال۲۰۰۰ تا حوالی۲۰۱۳ روسیه تحت تاثیر رشد قیمت‌های کالا (به‌ویژه نفت و گاز) و بازیابی اقتصادی پس از دهه۹۰ رشد صادرات کالا را تجربه کرد. پس از شوک‌های ژئوپلیتیک(۲۰۱۴) و به‌ویژه تهاجم گسترده۲۰۲۲ به اوکراین ترکیب و مسیر تجارت خارجیِ روسیه دستخوش تغییر شد: سهم اروپا از واردات روسیه کاهش شدید یافت و محور تجارت به‌سمت آسیا (به‌ویژه چین و هند) حرکت کرد. نکته قابل‌توجه در این میان این است که حتی با وجود این تکانه شدید در روند صادراتی روسیه نقش ایران تغییر قابل‌توجه و چشمگیری نداشت.
چین از اوایل دهه۲۰۱۰ به‌طور پیوسته شریک مهمی شده و پس از۲۰۲۲ تبدیل به بزرگ‌ترین مقصدِ صادراتی/تجاری روسیه شد. روابط تجاری چین-روسیه در ۲۰۲۵–۲۰۲۴ رکوردهایی زد و گزارش‌ها از افزایش چشمگیر ارزش تجارت دوطرفه در۲۰۲۴ خبر دادند. خریدار بزرگ نفت و محصولات انرژی روسیه پس از ۲۰۲۲ نیز بوده است و واردات هند از روسیه در سال‌های۲۰۲۴–۲۰۲۲ به‌شدت افزایش یافت.
مهم‌ترین کالاهای سبد صادراتی
در این میان تحریم‌ها، سقف قیمتی نفت و تا حدی قطعِ جریان‌های انرژی به اروپا باعث افت کلی ارزش صادرات در کوتاه‌مدت و جابه‌جایی مقاصد و کانال‌های صادراتی شد اما کالاهای محوری (نفت/گاز، کودها، فلزات، غلات و برخی کالاهای معدنی) همچنان ستونِ اصلی صادرات باقی ماندند.
در بحث کالاهای صادراتی روسیه نفت خام و محصولات پالایشی همواره بزرگ‌ترین قلم صادراتی بوده و پس از ۲۰۲۲ هم محور تجارت با وجود تغییر مسیرها و قیمت‌گذاری باقی ماند. روسیه یکی از صادرکنندگان مهم کودها (نیتروژن/پتاس و فسفات) است. پس از ۲۰۲۲ بازارِ کود یکی از نقاطی شد که کشورهای خریدار (از جمله کشورهای در حال توسعه و برخی اروپایی) همچنان به آن وابسته ماندند و مبادلات تا حدی ادامه یافت.
نقش گسترده چین و هند
تا اینجا روند صادرات روسیه را مورد بررسی قرار دادیم. چنانچه بالاتر ذکر شد روسیه یک بازار چندصدمیلیونی نیز برای کالاهای وارداتی به‌شمار می‌رود. برای درک بهتر سهم ناچیز ایران باید نگاهی به این بازار گسترده هم داشته باشیم.براساس گزارش‌ها و آمار سال۲۰۲۳ چین نقش برجسته‌ای در واردات روسیه دارد: برآورد می‌شود که حدود ۵۳درصد از کل واردات روسیه از چین باشد. آمارها نشان می‌دهند ترکیه، قزاقستان، آلمان و کره جنوبی نیز در سال۲۰۲۳ سهم قابل‌توجهی در واردات روسیه داشتند. طبق گزارش Eximpedia برای سال ۲۵–۲۰۲۴ حجم واردات روسیه از چین بالغ بر ۴/۷۵میلیارد دلار بوده است. آلمان با ۵/۱۵میلیارد دلار، ترکیه با ۲۴/۹میلیارد دلار، قزاقستان با ۷۸/۸میلیارد دلار و کره‌جنوبی با ۳۳/۶میلیارد دلار نیز در رتبه‌های بالای تامین‌کنندگان وارداتی روسیه قرار گرفتند. در این قسمت نیز غیبت ایران کاملا به‌چشم می‌آید.برای درک بهتر نیازهای وارداتی روسیه باید به ترکیب کالایی آن نگاه کنیم. طبق داده‌های Eximpedia مربوط به۲۰۲۴-۲۰۲۳ روسیه بیش از ۸/۳۰۳میلیارد دلار واردات کالا داشته است. در بین گروه‌های کالایی مهم‌ترین گروه‌ها عبارت است از ماشین‌آلات، رآکتورها و بویلرها، تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی، وسایل نقلیه، دارو و محصولات دارویی، پلاستیک و مصنوعات پلاستیکی و دستگاه‌های فنی، اپتیکی و پزشکی.
بازار‌های مشابه و نه مکمل!
با نگاهی دقیق‌تر به این گروه‌ها تا حدی نبود ایران در میان شرکای اصلی تجاری این کشور منطقی‌تر می‌شود. ایران و روسیه بازار‌های مکمل یکدیگر نبوده بلکه برعکس هردوی این کشور‌ها نیازمند یک دسته یکسان از محصولات وارداتی هستند! در اقتصاد بهترین شیوه انتخاب شریک تجاری این است که کشور هدف آنچه را شما نیاز دارید تولید کند و آنچه را شما تولید می‌کنید نیاز داشته باشد؛ موضوعی که به نظر می‌رسد برای ایران و روسیه صادق نیست.
سهم عظیم ماشین‌آلات و تجهیزات الکترونیکی در واردات روسیه نشان‌دهنده وابستگی این کشور به تامین‌کنندگان خارجی برای بخش صنعتی و تکنولوژیک است. با وجود فشارهای بین‌المللی روسیه همچنان به واردات محصولات پیشرفته و تکنولوژیک نیاز دارد؛ موضوعی که خود ایران نیز چندان حرفی برای گفتن در آن ندارد.
فرصت سوخته برای صادرات خدمات فنی و مهندسی
براساس داده‌های اتحادیه اروپا نزدیک به ۳/۱میلیون‌نفر تنها در سال۲۰۲۲ روسیه را ترک کردند. در این میان به اذعان دولت روسیه بیش از ۱۰۰هزار متخصص حوزه فناوری اطلاعات برای همیشه از روسیه به کشورهای همسایه رفتند. حتی نزدیک به ۲۰هزارنفر درخواست پناهندگی از کشورهای اروپایی کردند. در کنار این موج اولیه حداقل ۲۰۰هزار نفر هم پس از اعلام بسیج عمومی از روسیه گریختند.
این موج برای کشوری که خود با مشکل جمعیتی و نیروی متخصص دست‌وپنجه نرم می‌کند اصلا نشانه خوبی نیست. در چنین شرایطی روسیه می‌توانست مقصد ایده‌آلی برای خدمات فنی و مهندسی ایران باشد؛ موضوعی که به نظر می‌رسد به علت چالش‌های داخلی کشور و بحث تحریم‌ها و محدودیت در تبادلات مالی به سرانجامی نرسیده باشد.
