اقتصاد ترس در بحران آب
هستی عبادی- در حالی که کشور با کاهش چشمگیر ذخایر آب و افت بارش‌ها روبه‌رو است، بخشی از بحران کمتر موردتوجه قرارگرفته رفتار مصرفی شهروندان ناشی از ضعف در مدیران بحران بوده؛ رفتاری که پس از هشدارهای مسوولان درباره خشکسالی و کاهش منابع آبی اگرچه با هدف کاهش مصرف آب مطرح شده اما به گفته کارشناسان باعث افزایش شیب مصرف آب در تهران شده است.
پس از آنکه مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور اعلام کرد که اگر بارش‌ها تا دو هفته دیگر اتفاق نیفتاد ناچاریم تهران را ترک کنیم، ترس و نگرانی در بین مردم حاکم شده است. خیلی‌ها این روزها می‌پرسند واقعا هیچ آبی پشت سدهای پنج گانه تهران نیست؟ قرار است آب با تانکر بین مردم توزیع شود؟ اگر تهران آب نداشته باشد کجا برویم؟ و سوالاتی ازاین‌دست که بیانگر نگرانی مردم نسبت به روزهای پیش‌رو است.
هرچند هدف مقامات دولتی از این هشدارها کاهش مصرف آب و صرفه جویی بوده اما کارشناسان می‌گویند براساس مدل رفتاری انسان‌ها مبتنی بر اقتصاد رفتاری در مواقع بحران مردم در مواجهه با بحران‌ها واکنش احتکاری دارند یعنی در بحران‌های مثل کمبود مواد غذایی، بنزین یا حتی آب به جای صرفه‌جویی اقدام به مصرف بیشتر یا احتکار می‌کنند؛ رفتاری که موجب افزایش شیب مصرف می‌شود.
در ایران این اتفاق به کرات افتاده است. وقتی بنزین گران شده صف‌های بنزین شکل گرفته است. در بحران‌های عمومی مثل کرونا ذخیره‌کردن مواد غذایی باعث کمبود شده است. این بار اما کمبود موادغذایی نیست که بشود آن را با واردات حل کرده یا مثل برق آن را در شرایط اوج مصرف به صورت کوتاه‌مدت مدیریت کرد بلکه مساله حیات انسانی است.
کارشناسان براین باورند که رفتار مصرفی شهروندان در بحران‌ها نگاهی دوگانه دارد: از یک‌سو کاهش مصرف آبیاری فضای سبز، شست‌وشو و پرکردن استخرها و ازسوی دیگر ذخیره‌سازی در ساختمان‌ها، برج‌ها و مناطق مسکونی. درواقع واکنش اضطرابی به کمبود به‌جای همکاری منجربه مصرف بیشتر می‌شود. مردم ایران مردمی هستند که در مواجهه با بحران به‌جای صرفه‌جویی به فکر ذخیره بیشتر می‌افتند.
از سوی حکومت و نهادهای مسوول نیز دو نوع مواجهه دیده می‌شود: برخوردهای حاکمیتی با مصرف‌کنندگان مثلا قطع آب یا جریمه و روش‌های نرم‌تر که به آموزش، اطلاع‌رسانی و مشارکت عمومی متکی هستند. گزارش‌ها اما حاکی است که برخورد مستقیم باعث افزایش بی‌اعتمادی شده و اطلاع‌رسانی هم با هیجانات رسانه‌ای همراه بوده که خود مصرف را بالا برده است. رسانه‌ها با اعلام‌های هشدارآمیز مانند «آب تهران ممکن است قطع شود» یا «تهران با مهاجرت روبه‌رو خواهد شد» ناخواسته شرایط را تشدید کردند.
الگوهای غلط، نتایج فاجعه بار
احمد خاتون‌آبادی، استاد منابع آب و توسعه پایدار در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» با اشاره به بحران کم‌آبی و هشدار نسبت به احتمال مهاجرت از تهران به دلیل بحران شدید آب می‌گوید که این هشدارها نگرانی‌های گسترده‌ای در میان مردم ایجاد کرده است. به گفته او، تهران به‌شدت وابسته به مخازن و رودخانه‌های محلی بوده و کاهش سطح این منابع در سال‌های اخیر زنگ خطر جدی را به صدا درآورده است. تا جایی اگر روند فعلی ادامه یابد خطر قطعی آب یا محدودیت‌های گسترده در پایتخت دور از انتظار نخواهد بود. خاتون‌آبادی می‌گوید: ما باید تهران را دربرابر خشکسالی مقاوم کنیم و این امر جز با اجرای همزمان برنامه‌های اضطراری، میان‌مدت و راهبردی ممکن نیست. او تاکید می‌کند که سه اقدام فوری باید در اولویت قرار گیرد: نخست اعلام وضعیت اضطراری آب و تهیه برنامه توزیع اضطراری برای مراکز حساس از جمله بیمارستان‌ها و مراکز درمانی. دوم اعمال محدودیت مصرف در بخش‌های غیرضروری مانند آبیاری فضای سبز شهری، پر کردن استخرها و شست‌وشوی خیابان‌ها همراه با جریمه و اطلاع‌رسانی گسترده. سوم اجرای طرح ضربتی برای کاهش نشت در شبکه آب شهری. به گفته او درحال‌حاضر بیش از ۲۰درصد آب در شبکه انتقال تهران هدر می‌رود و اگر این رقم در چند مرحله به زیر ۱۰درصد برسد تاثیر قابل توجهی بر کاهش بحران خواهد داشت.
این کارشناس در ادامه با اشاره به اقدامات راهبردی‌تر اضافه می‌کند: ما باید مدیریت یکپارچه منابع آب شهری را جدی بگیریم به‌‌طوری‌که هماهنگی میان وزارتخانه‌ها، استان‌ها و ذی‌نفعان مختلف برقرار شود. اصلاح الگوی توسعه شهری نیز ضروری است و گسترش بی‌رویه مناطق پرمصرف باید متوقف و طراحی شهر بر پایه سازگاری با اقلیم خشک بازنگری شود. او از پروژه‌های ذخیره‌سازی مصنوعی آب در سفره‌های زیرزمینی، آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی برای صرفه‌جویی و کاهش سهم صنایع پرآب‌بر در اقتصاد شهری به‌عنوان گام‌های اساسی در مسیر پایداری یاد می‌کند. در بخش دیگری از گفت‌وگو درباره راهکارهای میان‌مدت برای کاهش وابستگی به مخازن سطحی توضیح می‌دهد: باید بازچرخانی فاضلاب شهری را در مقیاس وسیع توسعه داد تا آب تصفیه‌شده برای مصارف غیرشرب و صنعتی مورد استفاده قرار گیرد. نصب کنتورهای هوشمند برای همه مشترکان نیز کمک می‌کند الگوهای مصرف و نقاط نشت را شناسایی کنیم. اصلاح روش‌های آبیاری در اطراف تهران، تغییر الگوی کشت و بازسازی پهنه‌های آبی از دیگر اقداماتی است که باید به‌‌صورت نهادی و ساختاری دنبال شود. در پاسخ به این پرسش که دولت در کوتاه‌مدت چگونه می‌تواند از وقوع «روز صفر» جلوگیری کند، می‌گوید: اجرای تعرفه‌های اضطراری و پلکانی برای مصرف آب ضروری است تا انگیزه اقتصادی برای صرفه‌جویی ایجاد شود. همزمان باید کمپین‌های اطلاع‌رسانی و مشارکت عمومی راه‌اندازی شده و داده‌های واقعی از میزان ذخایر و مصرف آب به‌‌طور شفاف در اختیار مردم قرار گیرد. توزیع هدفمند آب میان مناطق کم‌درآمد و مراکز درمانی و تعمیر فوری خطوط فرسوده از دیگر اقدامات حیاتی است.
این استاد دانشگاه با اشاره به تجربه‌های جهانی توضیح می‌دهد که در سال۲۰۱۸ کیپ‌تاون در آستانه روز صفر قرار داشت اما با محدودیت مصرف، بازچرخانی آب و اطلاع‌رسانی گسترده توانست بحران را مهار کند. سنگاپور با سیاست چهارمنبع آب شامل جمع‌آوری باران، واردات، بازچرخانی و شیرین‌سازی دریا اکنون بیش از ۴۰درصد آب خود را از بازچرخانی تامین می‌کند. لس‌آنجلس نیز با استفاده از فناوری‌های هوشمند و ذخیره روان‌آب شهری وابستگی خود به واردات آب را تا ۳۰درصد کاهش داده و در ملبورن استرالیا با تعرفه‌های پلکانی و آموزش عمومی مصرف سرانه طی ۱۰سال حدود ۴۰درصد پایین آمده است.
او معتقد است تهران می‌تواند با بهره‌گیری از این تجربه‌ها مسیر خود را مشخص کند یعنی کمپین‌های سراسری صرفه‌جویی، تنوع‌بخشی به منابع آب از طریق بازچرخانی فاضلاب و جمع‌آوری آب باران، ساخت حوضچه‌های تغذیه مصنوعی و اطلاع‌رسانی شفاف از وضعیت منابع آب ازجمله اقداماتی است که باید همزمان اجرا شود. اگر دولت بتواند سیاست‌های اضطراری را با برنامه‌ریزی بلندمدت پیوند دهد می‌توان امیدوار بود که پایتخت از مسیر بحران به‌سوی پایداری حرکت کند.
افزایش مصرف در نتیجه اطلاع‌رسانی هیجانی
محمد امامی‌کورنده، کارشناس حوزه مدیریت بحران رفتار عمومی در مواجهه با بحران‌ها از جمله خشکسالی را از عوامل اصلی تشدید وضعیت فعلی می‌داند. او در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید مردم ایران به‌‌طور کلی در زمان بروز بحران به‌جای صرفه‌جویی به سمت ذخیره‌سازی و مصرف بیشتر گرایش دارند. این الگو در صف‌های طولانی بنزین و کالاهای اساسی در سال‌های گذشته مشاهده شده و امروز همان رفتار در حوزه آب تکرار می‌شود.
به گفته این کارشناس فرهنگ مصرف در جامعه ما فرهنگی اضطرابی است. در شرایط کمبود شهروندان احساس ناامنی کرده و برای اطمینان از دسترسی آینده تمایل به خرید یا ذخیره بیش از نیاز خود دارند. این رفتار که در اقتصاد رفتاری از آن به «واکنش احتکاری» یاد می‌شود در بحران آب نیز نمود پیدا کرده است و بسیاری از خانوارها با ذخیره آب در منازل به شکل ناخواسته به تشدید کمبود در شبکه توزیع دامن می‌زنند.
او در ادامه به سه‌نوع اقدام قابل انجام در چنین شرایطی اشاره می‌کند: اقدامات سخت حاکمیتی، اقدامات نرم رفتاری و اقدام ترکیبی. به اعتقاد او سیاست‌های سختگیرانه مانند قطع آب یا جریمه‌های مستقیم در عمل نتیجه‌ای معکوس داشته و به‌جای کنترل موجب بی‌اعتمادی و نارضایتی اجتماعی می‌شود. نمونه آن اقدام اخیر وزارت نیرو در یکی از محله‌های تهران است که با قطع موقت آب چند خانوار پرمصرف واکنش منفی و انتقادهای گسترده‌ای را به دنبال داشت. این کارشناس در توضیح اقدامات نرم می‌گوید: «راهکار موثرتر اصلاح رفتار مصرفی مردم از طریق آموزش، ایجاد انگیزه و هم‌ذات‌پنداری است. اگر مردم احساس کنند دولت با آنها صادق است و در تصمیم‌گیری مشارکت دارند همکاری بیشتری در صرفه‌جویی نشان می‌دهند. با این حال او تاکید می‌کند که بهترین راه اتخاذ سیاستی ترکیبی است یعنی در کنار نظارت باید فرهنگ‌سازی و همراهی اجتماعی همزمان پیش برود تا صرفه‌جویی به یک عادت پایدار تبدیل شود.»
او در بخش دیگری از گفت‌وگو نقش رسانه‌ها را در شکل‌گیری رفتارهای مصرفی بسیار تعیین‌کننده دانسته و می‌گوید: اخبار و اطلاع‌رسانی درباره بحران آب در هفته‌های اخیر به‌جای کاهش اضطراب آن را تشدید کرده است. تاکید بیش از حد بر خطر قطع آب مردم را به سمت ذخیره‌سازی و مصرف بیشتر سوق داده است. همان الگویی که در بحران بنزین یا کالاهای اساسی شاهد آن بودیم این‌بار در منابع آبی تکرار شده است. وقتی رسانه‌ها از فاجعه نزدیک یا احتمال مهاجرت از تهران سخن می‌گویند طبیعی است که مردم واکنش احساسی نشان دهند.
امامی‌کورنده با اشاره به اینکه کاهش فشار آب در برخی مناطق نیز نوعی برخورد غیرمستقیم محسوب می‌شود، گفت: در ظاهر گفته می‌شود برخورد سختی با مردم انجام نشده اما کم‌شدن فشار آب در محلات مختلف خود نشانه‌ای از سیاست‌های کنترلی است. این روش بدون اطلاع‌رسانی شفاف حس بی‌اعتمادی را در جامعه تقویت می‌کند.
این کارشناس تاکید می‌کند که مدیریت بحران آب صرفا فنی نبوده و ابعاد رفتاری و ارتباطی آن باید جدی گرفته شود. به گفته او اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف درباره وضعیت واقعی منابع، اعلام آمار مصرف، آموزش عمومی و طراحی نظام تعرفه‌ای هوشمند می‌تواند به جای اضطراب اعتماد عمومی ایجاد کند. او می‌گوید: اگر مردم بدانند هر کاهش مصرف چه تاثیری مستقیم بر وضعیت شهر دارد، همکاری می‌کنند. بحران آب تنها با سد و تصفیه‌خانه حل نشده بلکه با اعتماد، فرهنگ و ارتباط درست میان دولت و جامعه قابل کنترل است.
