نگاهی به بازار جهانی آرد و بازیگران اصلی آن
جهان صنعت– در حالی که تامین امنیت غذایی جهانی همواره مورد تاکید دولت‌های بوده تجارت جهانی آرد نقش پررنگی در این میان دارد. به نحوی که به گفته کارشناسان برای کشورهای کمدرآمد آرد به معنای تامین امنیت غذایی بوده در حالی که در بازارهای پردرآمد به‌طور فزاینده‌ای با نوآوری و محصولات با ارزش‌افزوده گره‌خورده است. در نهایت قدرت بخش آرد در توانایی آن در پیوند کشاورزی با صنعت و تجارت با امنیت‌غذایی نهفته است که سیستم غذایی جهانی را برای آینده مقاوم‌‌تر و پایدارتر میکند.
در سال‌های اخیر بازار سنتی آرد همچنان در حال رشد بوده در حالی که انواع آردهای کاربردی و با ارزش‌افزوده به‌سرعت در حال افزایش هستند. ثبات بازار اصلی اعتماد و فضایی برای نوآوری فراهم و به تضمین پویایی آینده این صنعت کمک میکند.
تحولات تجارت جهانی آرد در ۲دهه اخیر
طبق گزارش‌های منتشر‌شده از سازمان فائو از سال۲۰۰۵ تجارت جهانی آرد هم از نظر حجم و هم از نظر ارزش فراز و نشیب‌هایی را تجربه کرده به‌طوری که بازار در سال ۲۰۱۷ به بالاترین رکورد خود رسید؛ زمانی که صادرات به حدود ۱۵میلیون تن افزایش یافت. اوضاع اما در سال‌های بعد تغییر کرد؛ همه‌گیری کووید-۱۹ چالش‌هایی را در عرضه به همراه داشته و جنگ روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۲ قیمت گندم را به شدت افزایش داد. علاوه بر این بسیاری از کشورهای صادرکننده برای محافظت از خود در برابر شوک‌‌های احتمالی عرضه به سیاست‌های تجاری حمایتی روی آورده که همه اینها مستقیما تجارت آرد را شکل دادند.
آنچه این تحولات نشان می‌دهد این است که از نظر حجم صادرات جهانی آرد نسبتا ثابت مانده اما از نظر ارزش به شدت تحت‌تاثیر قیمت گندم قرار دارد. با نگاهی به آینده انتظار میرود تجارت جهانی آرد در حدود ۱۴میلیون تن ثابت بماند و احتمالا در سال‌های آینده رشد متوسط اما پایداری خواهد داشت.
سنگ بنای امنیت غذایی در کشورهای کمدرآمد
نکته قابل‌توجه این است که واردات آرد در کشورهای کمدرآمد به طور پیوسته در حال افزایش بوده است. این به وضوح نشان می‌دهد که آرد سنگ بنای امنیت غذایی در این مناطق است. در مقابل در کشورهای با درآمد بالا حجم واردات همچنان محدود بوده اما قیمت واحد به طور قابل‌توجهی بالاتر است. در نتیجه آرد بسته به سطح درآمد نقش‌های متفاوتی ایفا میکند؛ به این معنا که در کشورهای کمدرآمد آرد براساس حجم تولید و در مرکز امنیت غذایی قرار داشته در حالی که در کشورهای با درآمد بالا بیشتر به‌عنوان یک‌محصول با ارزش‌افزوده مرتبط با تنوع و تخصص قرار می‌گیرد.
براساس آمارهای سازمان فائو از سال ۲۰۱۴ ترکیه جایگاه خود را به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده آرد در جهان حفظ کرده است. در دوره ۲۰۲۳-۲۰۲۴ این کشور بین ۳تا ۵/۳میلیون تن آرد صادر کرده که تقریبا ۳۰درصد از تجارت جهانی را به تنهایی پوشش می‌دهد.
ظرفیت تولید به طور گسترده در سراسر کشور پراکنده است. ترکیه نزدیک به ۵۰۰کارخانه و ظرفیت نصب شده واقعی حدود ۳۰میلیون تن دارد. از سوی دیگر از منظر بازار صادرات مشتریان اصلی ترکیه شامل کشورهایی مانند «عراق، سوریه، سومالی و یمن» هستند. در دوره ۲۰۲۴-۲۰۲۳ سهم عراق کاهش یافته در حالی که اهمیت بازارهای آفریقایی بیشتر شد. این تنوع جغرافیایی رو به رشد به ترکیه اجازه می‌دهد تا هم ریسک‌های خود را توزیع کرده و هم موقعیت خود را به‌عنوان یک‌رهبر منطقه‌‌ای تقویت کند.
کارشناسان می‌گویند: قدرت کلیدی ترکیه در توانایی آن در خدمت رسانی به گروه‌های درآمدی مختلف به لطف مزایای لجستیکی و قیمت‌گذاری رقابتی نهفته است. الگوهای صادرات نشان می‌دهد که این کشور با موفقیت نقشی دوگانه ایفا میکند؛ ایفای نقش به‌عنوان یک‌تامین‌کننده حیاتی مواد غذایی برای کشورهای کمدرآمد و در عین حال تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یک‌جایگزین مقرون به‌صرفه برای کشورهای با درآمد متوسط.
صنعت آرد فناوری‌محور آلمان
طبق گزارشات منتشر شده از سوی سازمان فائو کشور «آلمان» به‌عنوان الگویی از یک‌صنعت آرد پایدار و بسیار فناوری‌محور شناخته میشود. این کشور هرساله ۸تا۹میلیون تن غلات را فرآوری میکند که حدود ۹۵درصد آن از داخل کشور تامین میشود؛ به این معنی که عملا هیچ‌وابستگی به واردات ندارد. مصرف سرانه آرد حدود ۸۵ کیلوگرم است و انتظار میرود تا سال۲۰۳۰ ثابت بماند.
براساس این گزارش آنچه واقعا آلمان را متمایز میکند نوسازی است. تعداد آسیاب‌ها از ۳۱۷ تا در سال۲۰۰۷ به تنها ۱۶۰ تا در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته و با این حال تولید کلی در واقع افزایش پیدا کرد. این نشان‌دهنده تغییر آشکار به سمت تاسیسات کمتر اما بزرگتر و کارآمدتر بوده که ناشی از صرفه‌جویی به مقیاس است. علاوه بر این تعهد آلمان به کاهش ۳۰درصدی انتشار کربن تا سال ۲۰۳۰ تحت توافق سبز اتحادیه اروپا این کشور را در خط‌مقدم تولید آرد کم‌کربن قرار می‌دهد.
از سوی دیگر در بخش صادرات آلمان با ۲/۱تا۲میلیون تن در سال در محدوده متوسط روبه‌بالا قرار دارد. از آنجایی که مصرف داخلی به نقطه اشباع رسیده رشد آینده تا حد زیادی به صادرات و نوآوری بستگی خواهد داشت. محصولات با ارزش‌افزوده مانند «آرد بدون گلوتن، پرپروتئین و سبوس‌دار» به آلمان فرصت قدرتمندی برای ادعای رهبری در اروپا می‌دهد.
موقعیت شکننده پاکستان در صادرات آرد
داده‌های گزارش فائو در مورد پاکستان قابل‌توجه است؛ به این معنا که تولید سالانه گندم ۲۵تا۲۷میلیون تن کمتر از تقاضای داخلی است. انتظار میرود این کشور بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۸ سالانه ۲تا ۴میلیون تن گندم وارد کند در حالی که بحران‌‌های ارزی مکرر این شکاف تولید را عمیق‌تر میکند.
در بخش آرد ظرفیت مازاد و استفاده کم از ویژگی‌های تعیین‌کننده هستند. با وجود داشتن بیش از ۱۴۰۰کارخانه آرد استفاده از ظرفیت در پاکستان همچنان در سطح ۳۸درصد باقی مانده است. علاوه‌براین حدود ۶۰درصد آرد در کارخانه‌های کوچک چاکی تولید میشود. این در شرایطی است که وقتی صحبت از صادرات میشود موقعیت پاکستان بسیار شکننده است. اگرچه صادرات آرد بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۳ گه‌گاه افزایش یافته اما از دهه ۲۰۲۰ تقریبا سقوط کرده است. تغییر سیاست‌ها- اجازه صادرات در یک‌سال و مواجهه با نیازهای وارداتی اضطراری در سال بعد – همراه با کمبود مزمن ارز خارجی این بی‌ثباتی را تشدید کرده در نتیجه صنعت آرد پاکستان در چرخه‌ای تکراری از بحران «کمبود و افزایش قیمت» گرفتار شده است. به‌طورکلی می‌توان گفت: در مقیاس جهانی صادرات آرد چیزی بیش از تجارت بوده به نحوی که به‌عنوان یک‌شبکه ایمنی برای امنیت غذایی عمل میکند. هرزمان که عرضه گندم مختل شود صادرات آرد به زنده‌نگه‌داشتن زنجیره‌های تامین و ایجاد ثبات به‌ویژه در کشورهای آسیب‌پذیرکمک میکند.
