سایه سنگین جنگ بر میراث فرهنگی

نادر نینوایی– در دنیای امروز، جنگ و درگیری‌های مسلحانه به یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات برای میراث فرهنگی بدل شده‌اند. این مساله در سال‌های اخیر به‌ ویژه در دو نقطه مهم جهان، یعنی اوکراین و غزه به ‌وضوح نمایان شده است. با شروع جنگ در اوکراین، بیش از ۵۰۰ مکان فرهنگی و تاریخی به ‌طور جدی آسیب دیده یا تخریب شده‌اند. این تخریب‌ها شامل کلیساها، بناهای یادبود و کتابخانه‌ها می‌شود و به‌وضوح نشان‌دهنده تاثیرات مخرب جنگ بر میراث فرهنگی است. در غزه نیز وضعیت به‌ هیچ‌وجه بهتر نیست. بمباران‌های مکرر و حملات نظامی به ‌طور مستقیم به ۲۲۶ اثر و محوطه تاریخی آسیب رسانده و بسیاری از آنها برای همیشه از بین رفته‌اند. این وضعیت به‌ ویژه از آن جهت نگران‌کننده است که نشان‌دهنده احترام نگذاشتن دولت‌ها به تاریخ، فرهنگ مردم و تمدن بشری است.

در این میان آتش‌بس شکننده میان ایران و رژیم‌صهیونیستی نیز نگرانی‌های جدی را برای میراث دوستان ایرانی به وجود آورده است. با توجه به تنش‌های موجود و احتمال شعله‌ور شدن دوباره آتش جنگ، میراث فرهنگی غنی ایران که شامل آثار باستانی، موزه‌ها و بناهای تاریخی است در معرض خطر جدی قرار دارد. ایران با تاریخ و فرهنگی غنی و چند هزار ساله، یکی از کشورهایی است که میراث فرهنگی آن نیاز به حفاظت و حمایت جدی دارد. در صورت بروز درگیری‌های جدید، این میراث نه‌تنها تهدید می‌شود، بلکه ممکن است با آسیب‌های جبران‌ناپذیر رو‌به‌رو شود.

تجربیات دیگر کشورها به روشنی  نشان می‌دهد که در زمان جنگ، میراث فرهنگی نیز در میان بمباران‌ها از آسیب مصون نمی‌ماند. باوجود آنکه  تخریب عمدی میراث فرهنگی طبق قوانین بین‌المللی جنایت جنگی محسوب می‌شود اما در عمل با بالا گرفتن تنش و درگیری، دولت‌ها به لزوم مصون ماندن میراث فرهنگی توجه نمی‌کنند و همین امر اهمیت آمادگی برای حفاظت از آثار تاریخی و موزه‌ای را در زمان جنگ نمایان می‌کند.

آسیب‌های ناشی از جنگ بر میراث فرهنگی اوکراین

با آغاز جنگ تمام‌عیار روسیه در اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۲ بسیاری از مکان‌های فرهنگی و تاریخی این کشور به ‌طور جدی آسیب دیده‌اند. طبق گزارش یونسکو، بیش از ۵۰۰‌مکان فرهنگی از جمله ۱۵۰مکان مذهبی، در این مدت تخریب شده یا آسیب دیده‌اند. این تخریب‌ها شامل کلیساها، بناهای یادبود و کتابخانه‌ها می‌شود و به‌وضوح نشان‌دهنده تاثیرات مخرب جنگ بر میراث فرهنگی است.

کمیسر فرهنگ اتحادیه اروپا، گلن میکالف  بیان کرده است که «جنگ در اوکراین، جنگی علیه فرهنگ و ارزش‌هاست.» او تاکید کرده است که «دشمنان ما می‌دانند که یک ملت چیزی فراتر از یک قلمرو است. یک ملت شامل مردم، تاریخ، سنت‌ها، ارزش‌ها و فرهنگ آن است.» این جمله به‌خوبی بیانگر اهمیت حفظ میراث فرهنگی در برابر جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه است.

حفاظت از میراث فرهنگی اوکراین در قلب کنفرانس بازسازی اوکراین طرف توجه قرار داشت. کمیسیون اروپا و ۲۲کشور عضو در رویکردی با عنوان «تیم اروپا» برای حمایت از حفظ فرهنگ اوکراین به‌هم پیوسته‌اند. این حمایت‌ها نشان‌دهنده توجه جدی به حفاظت از میراث فرهنگی به‌ عنوان یک مولفه کلیدی در هویت ملی و اجتماعی کشورهاست.

باید پذیرفت که در جنگ آنچه آسیب می‌بیند صرفا تجهیزات و نظامی و تاسیسات زیرساختی نیست وقتی شعله جنگ افروخته شود، میراث فرهنگی نیز در امان نخواهد بود و همین موضوع نشان‌دهنده اهمیت لزوم آمادگی کشورها برای حفاظت از آثار تاریخی و موزه‌ای در زمان بروز تنش و درگیری‌های مسلحانه است.

تخریب میراث فرهنگی در غزه

در نوار غزه نیز وضعیت میراث فرهنگی همچون اوکراین نگران‌کننده است. طبق گزارش وزارت گردشگری و آثار باستانی فلسطین، ۲۲۶‌اثر و محوطه تاریخی در نوار غزه به‌ دلیل بمباران‌های رژیم‌صهیونیستی تخریب شده‌اند. این تخریب‌ها شامل ۳۱۶‌مکان مرتبط با میراث فرهنگی است که به بناهای مذهبی، موزه‌ها و مکان‌های باستانی تقسیم می‌شود.

این وزارتخانه در گزارشی با عنوان «فهرست خسارات و خطرات محوطه‌های میراث فرهنگی غزه» اعلام کرده است که بررسی‌های میدانی و تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که از ۳۱۶‌سایت، ۱۳۸‌سایت با آسیب عمده، ۶۱‌سایت با آسیب متوسط، ۲۷‌سایت با آسیب جزئی و ۹۰‌سایت بدون خسارت شناسایی شده‌اند.

در حالی که تخریب میراث فرهنگی به‌وضوح نشان‌دهنده احترام نگذاشتن به فرهنگ و تاریخ مردم غزه و بشر است، این اقدامات به‌ عنوان بخشی از استراتژی‌های نظامی در راستای سرکوب فرهنگی و تاریخی این مردم به‌شمار می‌آید. این وضعیت به‌‌ویژه در شرایطی که نهادهای بین‌المللی به‌دنبال حفظ و حمایت از فرهنگ‌های مختلف هستند، نگرانی‌های بیشتری را ایجاد می‌کند.

مخاطرات میراث فرهنگی ایران در صورت بروز جنگ

با توجه به تنش‌های جاری در منطقه و احتمال شکسته شدن آتش بس، نگرانی‌ها در مورد میراث فرهنگی کشورمان نیز افزایش یافته است. ایران با تاریخ و فرهنگ غنی خود یکی از کشورهایی است که میراث فرهنگی آن نیاز به حفاظت و حمایت جدی دارد.

در صورت بروز درگیری‌های جدید میراث فرهنگی ایرانی که شامل آثار باستانی، موزه‌ها و بناهای تاریخی است، در معرض خطر جدی قرار خواهد گرفت. همین که در جنگ‌های گذشته در منطقه، بسیاری از آثار تاریخی و فرهنگی آسیب دیده یا تخریب شده‌اند، لزوم انجام اقدامات حفاظتی را برجسته می‌کند.

برای پیشگیری از آسیب به میراث فرهنگی در شرایط بحرانی، اتخاذ تدابیر حفاظتی و همکاری با نهادهای بین‌المللی از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا دولت باید به ‌طور فعال با یونسکو و دیگر نهادهای بین‌المللی همکاری کند تا در صورت وقوع جنگ، حمایت‌های لازم برای حفاظت از میراث فرهنگی فراهم شود.

نصب نشان «سپر آبی» روی ساختمان‌های موزه‌ها و انتقال اشیای باستانی به مکان‌های امن می‌تواند به‌ عنوان اقداماتی موثر در برابر تهدیدات نظامی عمل کند. همچنین برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای کارکنان موزه‌ها و سازمان‌های فرهنگی در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی در زمان بحران می‌تواند به افزایش آمادگی در برابر تهدیدات کمک کند.

علاوه بر این، تشکیل شبکه‌های همکاری با کشورهای دیگر و نهادهای فرهنگی بین‌المللی می‌تواند به تبادل تجربیات و اطلاعات در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی کمک کند. این شبکه‌ها می‌توانند به‌ عنوان منبعی برای حمایت از یکدیگر در زمان بحران عمل کنند.

در نهایت باید توجه داشت که تجربه‌های تلخ غزه و اوکراین به‌وضوح نشان می‌دهد که جنگ و درگیری‌ها می‌توانند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به میراث فرهنگی وارد کنند. بنابراین پیشگیری از این آسیب‌ها و اتخاذ تدابیر حفاظتی برای حفظ میراث فرهنگی ایرانیان، وظیفه‌ای است که باید به ‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد.

با توجه به شرایط حساس کنونی، ضرورت دارد که دولت و وزارت میراث فرهنگی با جدیت بیشتری به موضوع حفاظت از آثار تاریخی در صورت وقوع جنگ توجه نشان دهد و به‌دنبال همکاری با نهادهای بین‌المللی برای ایجاد یک ساختار حمایتی موثر باشد. صدالبته که حفاظت از میراث فرهنگی، مسئولیتی است که نه‌تنها بر عهده دولت‌ها بلکه دوش تمامی آحاد بشر و نهادهای فرهنگی است.