آخرین تلاش‌ها برای حفظ آب
هستی عبادی- در حالی که بازچرخانی آب به یکی از پایه‌های مدیریت منابع آبی در کشورهای خشک دنیا تبدیل شده است، ایران با مصرف بی‌رویه و سیاست‌های نیم‌بند، همچنان سهمی ناچیز از تصفیه و بازاستفاده از فاضلاب دارد؛ مساله‌ای که با ورود به فصل تابستان ۱۴۰۴، بار دیگر بحران آب را به صدر اخبار کشانده است.
با ورود به مردادماه و تشدید گرمای تابستان ۱۴۰۴، هشدارها هم شدت گرفته است. با وجود ارائه طرح‌های اضطراری برای شرایط بحرانی پیش رو اما غیبت یک راه‌حل کلیدی به‌وضوح احساس می‌شود:
بازچرخانی آب
گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که سهم تصفیه فاضلاب در کشور به‌سختی به ۳۰درصد می‌رسد و استفاده مجدد از آن، چه در صنعت، چه در کشاورزی یا حتی آبیاری فضای سبز، در عمل بسیار محدود است.
یکی از دلایل عمده عقب‌ماندگی در این حوزه، یارانه‌های پنهانی است که به آب خام تخصیص داده می‌شود. تا وقتی که کشاورز یا صنعتگر، آب را با قیمتی کمتر از هزینه واقعی‌اش دریافت می‌کند، هیچ انگیزه‌ای برای استفاده از آب بازچرخانی شده ندارد. در نتیجه، مصرف بی‌رویه ادامه می‌یابد و پروژه‌های بازچرخانی هم یا صرفه اقتصادی ندارند یا متوقف می‌مانند. همین امروز در مناطقی مانند اصفهان، یزد و جنوب تهران، تصفیه‌خانه‌هایی ساخته شده‌اند که ظرفیت بالقوه برای تامین آب صنعتی یا کشاورزی دارند اما به دلیل نبود سیاست تشویقی یا الزام قانونی، از توان آنها استفاده کامل نمی‌شود.
کارشناسان بر این باورند که نبود سرمایه‌گذاری گسترده برای احداث و تجهیز تصفیه‌خانه‌ها، اجرای ناقص پروژه‌های موجود و ناهماهنگی بین نهادهای متولی آب، باعث شده فرصت ارزشمندی برای جبران بخشی از کم‌آبی از دست برود.
منابع آبی روبه پایان است
کارشناس محیط‌زیست درباره موانع بازچرخانی آب در ایران در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» با بیان اینکه هیچ زمانی موضوع آب برای تصمیم‌گیران کشور اهمیتی نداشته است، اظهارداشت: سال‌ها پیش من این مساله را با استاندار وقت استان فارس مطرح کردم. گفتم چرا باید محصولاتی مانند خیار، کاهو و بادمجان دلمه‌ای تولید کنیم، در حالی که می‌دانیم آب کافی برای آنها نداریم؟ آب این محصولات بیش از ظرفیت ماست و تولید آنها صرفا برای مصرف شهرهایی مانند تهران منطقی نیست.
اسماعیل کهرم افزود: توضیح دادم که منابع آبی ما محدود است و نباید طوری مصرف شود که گویی بی‌انتهاست. حتی در کشورهایی مانند ایالات متحده، با وجود منابع عظیم آبی و همجواری با اقیانوس، به مردم توصیه می‌شود که آب را با دقت مصرف کنند چراکه بازچرخانی آب همیشه ممکن نیست. در مقابل، ما آن‌قدر بی‌محابا آب مصرف می‌کنیم که انگار هیچ‌وقت تمام نمی‌شود.
او با اشاره به اینکه در یکی از سفرهای رییس‌جمهور وقت، آقای احمدی‌نژاد به فیروزآباد، من هم حضور داشتم، یادآور شد: در آنجا، در دل منطقه‌ای خشک، اعلام کردند که نگرانی درباره کمبود آب بی‌مورد است و گفتند: «آب هست!» و مردم را تشویق کردند که از آخرین ذخایر سفره‌های زیرزمینی هم بهره‌برداری کنند؛ در حالی که همان زمان هم مشخص بود که این سفره‌ها در حال تهی شدن هستند. وی افزود: چندی پیش، چهار نفر از متخصصان بین‌المللی منابع آب در بندرعباس حضور یافتند و با عدد و رقم نشان دادند که عملا در سفره‌های زیرزمینی ما دیگر آبی باقی نمانده است. آنها از کشورهای دیگر آمده بودند و گزارش‌شان مستند و علمی بود. با این حال، برخی مسوولان به جای تکیه بر داده‌های علمی، به برداشت‌های شخصی از دین استناد می‌کنند. در حالی که این نوع استدلال نمی‌تواند جایگزین تحلیل‌های فنی و داده‌های علمی درباره بحران آب باشد.
کهرم خاطرنشان کرد: وقتی وضعیت را واقع‌بینانه بیان می‌کنیم، گاهی با واکنش‌هایی مواجه می‌شویم که گویا بیان حقیقت، مخالفت با باورهای دینی است؛ در حالی که واقعیت چیز دیگری است: منابع آب ما رو به پایان است و اگر اقدامی نکنیم، خسارات جبران‌ناپذیری در انتظار کشور خواهد بود.
راه نجات از فاضلاب می‌گذرد
کارشناس محیط‌زیست نیز در همین‌باره به «جهان‌صنعت» گفت: واقعا جای تعجب است که طی این سال‌ها، به‌جای آنکه اولویت را به بازچرخانی فاضلاب بدهیم، تمرکز اصلی‌مان را بر شیرین‌سازی آب دریا گذاشته‌ایم؛ پروژه‌ای بسیار پرهزینه و انرژی‌بر. چرا ابتدا به‌سراغ تصفیه فاضلاب‌ها نمی‌رویم؟ ما در بخش‌های مختلف، از جمله خانگی، صنعتی، کشاورزی و حتی در مورد شیرابه زباله‌ها، حجم قابل‌توجهی از فاضلاب تولید می‌کنیم. مطابق گزارش وزیر نیرو در دولت اول، میزان آب‌های به‌اصطلاح خاکستری در کشور، سالانه به بیش از ۳۰میلیارد مترمکعب می‌رسد؛ عددی که معادل یا حتی بیشتر از ظرفیت نیمی از سدهای کشور است.
محمد درویش افزود: با وجود این ظرفیت بالقوه، در حال حاضر کمتر از یک‌درصد این مقدار فاضلاب تصفیه می‌شود و باقی آن، بدون تصفیه، وارد منابع آب سطحی یا زیرزمینی می‌شود و موجب افت شدید کیفیت آب در این منابع می‌شود. هدف ما این نیست که از ورود کامل این فاضلاب‌ها به منابع آب زیرزمینی جلوگیری کنیم، بلکه تاکید داریم که این فاضلاب‌ها باید پس از تصفیه و پالایش، به‌صورت کنترل شده و سالم دوباره به چرخه طبیعی بازگردند. تجربه‌های تلخ در برخی استان‌ها، مانند گیلان، نشان می‌دهد که ورود فاضلاب تصفیه نشده چه آسیب‌هایی به منابع آب وارد کرده است.
درویش گفت: از سوی دیگر، نگاه افراطی به تصفیه‌خانه‌ها نیز در برخی مناطق، مانند اصفهان یا کاشان، با مشکلاتی منجر شده است؛ در آنجا صنایع اقدام به خرید فاضلاب کرده و آن را برای مصارف خود استفاده می‌کنند. این اتفاق باعث تشدید ناترازی آبی و افزایش خطر فرونشست زمین در آن مناطق شده است.
او با تاکید بر اینکه راهکار درست این است که فاضلاب تصفیه شده را برای مصارف غیرشرب، مانند آبیاری فضای سبز، شست‌وشوی خودروها، یا فعالیت‌های عمرانی شهری به کار بگیریم، عنوان کرد: مصارفی که می‌توانند بخشی از این آب را به زمین بازگردانند و چرخه طبیعی را حفظ کنند. متاسفانه در برخی نقاط، مانند یزد، نه‌تنها این چرخه حفظ نشده بلکه فاضلاب‌ها را به دریاچه‌ای مصنوعی تبدیل کرده‌اند و همزمان، میلیاردها دلار برای شیرین‌سازی آب خلیج‌فارس یا دریای عمان هزینه می‌شود.
این کارشناس محیط‌زیست با بیان اینکه این نوع مدیریت غلط، نه‌تنها تعادل منابع آبی کشور را برهم زده، بلکه باعث شده مردم نیز احساس نیاز به صرفه‌جویی نداشته باشند، تاکید کرد: در نهایت، بخش زیادی از سرمایه‌های ملی به هدر رود. برای نمونه، در مشهد، فاضلاب شهری بدون تصفیه در زمین کشیده می‌شود و برای کشاورزی استفاده می‌گردد. این مساله نه‌تنها سلامت مردم را تهدید می‌کند، بلکه هزینه‌های درمان را نیز افزایش می‌دهد. در حالی که با بخشی از بودجه‌ای که صرف شیرین‌سازی آب می‌شود، می‌توان تصفیه‌خانه‌های مدرن و کارآمد ساخت.
او افزود: به‌طور متوسط، هزینه تولید هر مترمکعب آب شیرین شده از دریا ۵ تا ۶ برابر بیشتر از تصفیه فاضلاب است. بنابراین، حرکت به‌سمت بازچرخانی آب و استفاده مجدد از فاضلاب، یک راهکار برد-برد است: هم از افت کیفیت منابع آب سطحی و زیرزمینی جلوگیری می‌کند، هم هزینه‌های دولت را کاهش می‌دهد و هم سلامت شهروندان را حفظ می‌کند.
