چهارراه دیجیتال قزاقستان
جهان‌صنعت– نومای اوپالینسکی، رییس امور آسیایی در شرکت مشاوره Cassini مستقر در پاریس و پژوهشگر موسسه فرانسوی ژئوپلیتیک است که بر پروژه «ژئوپلیتیک فضای داده»(GEODE) تمرکز دارد. رومن فونتوگنه، معاون مدیر در «ابتکار اینترنت ژاپن» (Internet Initiative Japan) است. این دو نویسنده در پروجکت سندیکت آینده دیجیتال قزاقزستان را بررسی و تحلیل کردند.
برای کاهش وابستگی خود به اکوسیستم اینترنتی روسیه، قزاقستان مبالغ قابل‌توجهی را صرف ارتقای زیرساخت‌های خود و توسعه قابلیت‌های ترانزیت بین‌المللی کرده است اما تبدیل شدن به یک مرکز دیجیتال در نهایت به این بستگی دارد که آیا دولت کنترل مقرراتی خود بر اینترنت را کاهش می‌دهد یا خیر؟
در اوایل سپتامبر، قاسم جومارت‌توقایف، رییس‌جمهور قزاقستان طرحی جاه‌طلبانه برای تبدیل کشورش به یک «ملت کاملا دیجیتال» و یک هاب دیجیتال منطقه‌ای اعلام کرد. در برخی زمینه‌ها قزاقستان پیشرفت چشمگیری در دستیابی به این اهداف داشته است؛ نرخ نفوذ اینترنت در این کشور حدود ۹۳درصد است که قابل مقایسه با آلمان است اما با وجود زیرساخت نسبتا توسعه یافته، قزاقستان همچنان وابستگی‌ها و آسیب‌پذیری‌های راهبردی دارد که می‌تواند جاه‌طلبی‌های دیجیتال آن را محدود کند.
اکوسیستم اینترنتی قزاقستان بازتابی از جایگاه آن به‌‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد آسیای مرکزی است. همانطور که گزارش جدید «انجمن اینترنت» نشان می‌دهد، این کشور ۲۱۲ سیستم خودکاردارد – بیش از دو برابر ازبکستان پرجمعیت – و حدود ۳/۲میلیون آدرس IPv4 دریافت کرده است که میلیون‌ها بیشتر از هر کشور دیگر آسیای مرکزی است.
دو گروه عمده مخابراتی بر این عرصه مسلط هستند. شرکت دولتی «قزاق تله‌کام» حدود ۳۸درصد کاربران را پوشش می‌دهد و گروه VEON از طریق Beeline و TNS-Plus بخش قابل‌توجهی را کنترل می‌کند. این دوگانگی مالکیت باعث گسترش سریع زیرساخت‌ها شده اما تمرکز مالکیت نوآوری را محدود کرده است. همچنین دولت انحصار ترافیک بین‌المللی را از طریق مرکز دولتی KAZ-GOV-IX در اختیار دارد که بیش از ۳۵۰گیگابیت بر ثانیه ترافیک را در ۱۸شهر مدیریت می‌کند. هرچند کارایی عملیاتی بالاست اما رقابت – عنصر اساسی در یک اقتصاد دیجیتال موفق – وجود ندارد.
افزون بر این، قزاقستان به زیرساخت اینترنتی روسیه وابسته است؛ میراثی از دوران برنامه‌ریزی شوروی. این کشور ۱۷ اتصال فیبر نوری با روسیه دارد (که در امتداد خطوط راه‌آهن تاریخی ساخته شده‌اند)، در حالی که تنها دو اتصال با چین و پنج اتصال با دیگر همسایگان دارد. با وجود اتصالات مستقیم به ارائه‌دهندگان جهانی در فرانکفورت و هنگ‌کنگ، بیشتر شرکت‌های خدمات اینترنتی قزاقستان (ISPها) همچنان به ارائه‌دهندگان روسی مانند Rostelecom و Transtelecom متکی هستند. به دلیل این عوامل و نیز تقاضای مصرف‌کنندگان برای محتوای روسی، برآورد می‌شود ۹۵درصد ترافیک بین‌المللی اینترنت قزاقستان از مسیر روسیه عبور می‌کند.
این وابستگی آسیب‌پذیری‌های زیادی ایجاد می‌کند. وقتی شرکت‌های بزرگ آمریکایی مانند Cogent و Lumen پس از تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین در ۲۰۲۲ ارائه خدمات به ISPهای روسی را متوقف کردند، کاربران اینترنت در آسیای مرکزی با افت کیفیت شبکه مواجه شدند. این نشان می‌دهد که چگونه تنش‌های ژئوپلیتیک می‌تواند اتصال دیجیتال را تهدید کند.
از سوی دیگر تلاش‌های روسیه برای «سرزمینی‌سازی بخش روسی اینترنت» – که شامل افزایش اختیارات دولت برای مسدودسازی و مقررات‌گذاری محتواست- می‌تواند بر دسترسی قزاق‌ها به وبسایت‌های روس‌زبان اثر بگذارد. به عنوان نمونه، موتور جست‌وجوی Yandex و شبکه اجتماعی VKontakte حضور پررنگی در قزاقستان دارند. با آگاهی از این آسیب‌پذیری‌ها، دولت قزاقستان پروژه ۱/۱میلیارد دلاری «اینترنت در دسترس» را آغاز کرد که هدف آن ارتقای زیرساخت‌ها و توسعه قابلیت‌های ترانزیت بین‌المللی است. مهم‌ترین بخش این پروژه «کابل فیبر نوری ماورای خزر» است که تا پایان ۲۰۲۶ تکمیل خواهد شد. این مسیر که «راه ابریشم دیجیتال» نامیده می‌شود، با اتصال قزاقستان به آذربایجان، مسیر جایگزینی به اروپا از طریق گرجستان و ترکیه ایجاد می‌کند که روسیه و چین را دور می‌زند. در بلندمدت این کریدور داده به ISPهای قزاق اجازه خواهد داد از ترافیک بین اروپا و آسیا درآمد ترانزیتی کسب کنند.
گزینه دیگر هدایت بیشتر ترافیک از مسیر «جاده ابریشم ترانزیتی» شرکت China Telecom است که فرانکفورت را به هنگ‌کنگ متصل می‌کند اما این خطر را دارد که وابستگی به روسیه با وابستگی به چین جایگزین شود زیرا داده‌های قزاقستان در معرض فیلترینگ و سیستم‌های نظارتی چین قرار خواهد گرفت.
گزینه سوم، اینترنت ماهواره‌ای است. هرچند دولت با Starlink و Eutelsat-OneWeb برای بهبود اتصال مناطق روستایی همکاری کرده اما استفاده خصوصی از این خدمات را غیرقانونی کرده است. دلیل این امر مقررات سختگیرانه قزاقستان درباره پایش محتواست که اپراتورها را موظف می‌کند با دولت در مسدودسازی و فیلترینگ محتوا همکاری کنند. دولت همچنین در سال‌های اخیر چندین‌بار دسترسی به اینترنت را به بهانه امنیت ملی قطع کرده است. وادار کردن ارائه‌دهندگان ماهواره‌ای بین‌المللی مانند Starlink به اجرای چنین دستورهایی بسیار دشوار یا حتی غیرممکن خواهد بود.
در نهایت میل دولت به کنترل ممکن است بزرگ‌ترین مانع پیشرفت دیجیتال کشور باشد. اولویت دادن به نظارت دولتی به‌جای کارایی بازار، رقابت‌پذیری را تضعیف می‌کند. به عنوان مثال قطع اینترنت در ژانویه ۲۰۲۲ در واکنش به ناآرامی‌های گسترده، به اعتبار قزاقستان به عنوان یک شریک دیجیتال قابل اعتماد آسیب زد.
تلاش‌های دولت برای دور زدن پروتکل‌های رمزگذاری نیز اثر مشابهی داشته است. مقامات بارها به شهروندان فشار آورده‌اند تا گواهی‌های ریشه‌ای (Root Certificates) نصب کنند که امکان نظارت دولتی بر ترافیک به‌ظاهر امن اینترنت را فراهم می‌سازد. مرورگرهای اصلی استفاده از این گواهی‌ها را مسدود کرده‌اند و این امر باعث خطاهای پی‌درپی و افت تجربه کاربری شده است.
نگه داشتن کنترل شدید بر فضای دیجیتال زیان‌های دیگری نیز دارد. محدودیت مالکیت خارجی، سرمایه‌گذاری بین‌المللی را دلسرد می‌کند، و کنترل دولتی بر مراکز تبادل اینترنت مانع توسعه مراکز اتصال بی‌طرف می‌شود.
آینده دیجیتال قزاقستان به این بستگی دارد که آیا دولت کنترل مقرراتی خود بر اینترنت را کاهش خواهد داد یا نه. هاب‌های دیجیتال باید باز بودن، پیش‌بینی‌پذیری و بی‌طرفی فنی را فراهم کنند؛ ویژگی‌هایی که با حکومت اقتدارگرا در تضادند. با ورود دیرهنگام به رقابت دیجیتال، قزاقستان باید اجرای فوق‌العاده‌ای از خود نشان دهد تا از آذربایجان، ترکیه و گرجستان- که آنها نیز درپی تبدیل شدن به مراکز منطقه‌ای هستند- پیشی بگیرد و بتواند با سنگاپور و امارات متحده عربی که چارچوب‌های جذاب‌تری ارائه می‌دهند، رقابت کند.
تجربه قزاقستان درس‌هایی برای قدرت‌های متوسط دارد که در حال گذار دیجیتال در جهانی فزاینده متلاشی هستند. زیرساخت فنی هرچند مهم است اما نمی‌تواند بر محدودیت‌های سیاسی و مقرراتی غلبه کند که اعتماد ارائه دهندگان خدمات و کاربران را خدشه‌دار می‌کند. استقلال واقعی دیجیتال مستلزم پذیرش ارزش‌های بنیادین اینترنت است: باز بودن و رقابت.
