نگاهی علمی و آینده‌نگر به اصول جابه‌جایی ایمن بار
دکتر الهام باقری یکتا* – بدن انسان، به‌ویژه ستون فقرات، برای حرکت، ایستادن و حتی بلند کردن اشیا طراحی شده است. اما تفاوتی اساسی میان «بلند کردن ایمن» و «بلند کردن آسیب‌زا» وجود دارد. امروزه، دانش فیزیوتراپی با تکیه بر پژوهش‌های علمی، اصولی را برای جابه‌جایی صحیح بارها ارائه داده که رعایت آنها می‌تواند مانع از کمردردها و آسیب‌های مزمن شود.
اولین نکته‌ای که در جابه‌جایی بار باید به آن توجه شود، نحوه ایستادن فرد است. ستون فقرات در حالت ایستاده باید دارای یک انحنای طبیعی باشد؛ یعنی ناحیه کمری (lumbal lordosis) کمی به جلو، ناحیه پشتی (thoracic kyphosis) کمی به عقب، و گردن نیز انحنای طبیعی خود را حفظ کرده باشد. این الگوی S-شکل در ستون فقرات، به پخش متوازن نیروی وارده از وزن بدن و بار کمک می‌کند. مطالعاتی که در مجله (۲۰۱۹ Spine ) منتشر شده‌اند، نشان می‌دهند که حفظ این انحنا در هنگام ایستادن و همچنین در هنگام خم شدن، فشار وارده به دیسک‌های بین مهره‌ای را به طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. به بیان دیگر، وقتی ستون فقرات از حالت طبیعی خود خارج شود، توزیع نیرو نامتعادل شده و احتمال پارگی دیسک یا فشردگی اعصاب افزایش می‌یابد.
عامل مهم بعدی، شکل و ساختار بار است. تحقیقات انجام شده در دانشگاه Harvard نشان داده‌اند که بارهایی که متقارن، جمع‌وجور و نزدیک به مرکز ثقل بدن هستند، فشار کمتری بر عضلات و دیسک‌های ستون فقرات وارد می‌کنند. وقتی جسمی را که شکل نامنظم دارد یا دسته مناسبی ندارد، بلند می‌کنیم، ناچار به چرخاندن تنه یا خم شدن ناصحیح می‌شویم. این حرکات چرخشی در هنگام باربرداری، به گفته مقاله‌ای در Journal of Occupational Rehabilitation، یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد فتق دیسک هستند. همچنین اگر وزن بار در یک سمت متمرکز باشد (مثلا چمدانی سنگین در یک دست)، عدم تعادل در نیروهای وارده می‌تواند به انحنای جانبی ستون فقرات منجر شود و در بلندمدت، موجب اسکولیوز یا عدم تقارن عضلانی شود.
یکی از سوالات متداول در حوزه فیزیوتراپی کاربردی این است که آیا بارها بهتر است کشیده شوند یا هل داده شوند. پاسخ این سوال براساس یافته‌های علمی روشن است: هل دادن بار، بسیار ایمن‌تر از کشیدن آن است. زمانی که چیزی را هل می‌دهیم، بدن در وضعیتی پایدارتر قرار دارد، نیرو از طریق پاها و تنه به جلو منتقل می‌شود و کمتر به بازوها و ستون فقرات فشار وارد می‌شود. در مقابل، کشیدن بار باعث می‌شود که بدن به عقب کشیده شود، مرکز ثقل جابه‌جا شود و به‌ویژه اگر جسم سنگین باشد، فشار بیشتری به عضلات پایین کمر وارد شود. یک پژوهش در Ergonomics Journal در سال ۲۰۲۱ تاکید می‌کند که کشیدن بار، میزان نیروی فشاری در ناحیه L5/S1 (محل شایع کمردرد) را تا ۳۰درصد بیشتر از هل دادن افزایش می‌دهد.
علم به اینجا ختم نمی‌شود. در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های فناورانه‌ای به کمک انسان آمده‌اند تا جابه‌جایی ایمن‌تر و کم‌خطرتر صورت گیرد. یکی از این پیشرفت‌ها، طراحی و توسعه اسکلت‌های بیرونی (exoskeletons) است. این ابزارها در حقیقت نوعی ارتز مکانیکی هوشمند هستند که به بدن پوشانده می‌شوند و به کمک موتورها یا فنرهای خاص، بخشی از نیروی بار را جذب و به زمین منتقل می‌کنند. در حال حاضر، شرکت‌هایی مانند
Ekso Bionics یا Sarcos Robotics نمونه‌هایی از این تجهیزات را در صنایع سنگین و مراکز درمانی استفاده کرده‌اند. براساس مقاله‌ای در
Nature Biomedical Engineering، استفاده از اسکلت بیرونی می‌تواند تا ۶۰درصد از فشار وارده به کمر هنگام بلند کردن بارهای سنگین بکاهد و به‌ویژه برای کارکنان انبارها یا پرستاران بیمارستان‌ها که روزانه بارها و بیماران را جابه‌جا می‌کنند، بسیار سودمند باشد.
پیش‌بینی می‌شود که در آینده‌ای نه‌چندان دور، این اسکلت‌های بیرونی هوشمندتر شده و به حسگرهایی مجهز شوند که بتوانند حرکت فرد را پیش‌بینی و تنظیم کنند. این یعنی یک سیستم نیمه‌رباتیک که دقیقا همانند عضلات بدن عمل می‌کند ولی بدون خستگی و فرسودگی. همچنین، پژوهشگران در حال کار بر روی سیستم‌های هوش مصنوعی هستند که از طریق تحلیل الگوی حرکت کاربر، به او هشدار دهند که وضعیتش خطرناک است و ممکن است باعث آسیب شود.
در پایان باید تاکید کرد که جابه‌جایی بار، اگرچه عملی ساده به نظر می‌رسد اما بدون آگاهی و رعایت اصول آن، می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به کمر و ستون فقرات وارد کند. آموزش صحیح، استفاده از ابزارهای ارگونومیک و آشنایی با فناوری‌های نوین، می‌توانند راه‌حل‌هایی موثر برای پیشگیری از آسیب باشند. همانگونه که در فیزیوتراپی گفته می‌شود: «پیشگیری، همیشه آسان‌تر از درمان است.»
