صنعت در تنگنای بحران کم‌آبی
سارا اصغری – ایران در سال‌های اخیر با بحران کم‌آبی شدیدی مواجه شده که این مساله به یکی از جدی‌ترین چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی کشور تبدیل شده است. براساس شاخص‌های بین‌المللی، ایران در منطقه‌ای با تنش آبی بالا قرار دارد و منابع آب تجدیدپذیر آن به‌طور مداوم در حال کاهش است. عواملی همچون تغییرات اقلیمی، مدیریت ناکارآمد منابع آب، الگوی مصرف نادرست در بخش کشاورزی و رشد جمعیت، این بحران را تشدید کرده‌اند. پیامدهای این وضعیت تنها به بخش کشاورزی محدود نمانده و امنیت آبی کل کشور را تحت‌تاثیر قرار داده است به‌طوری‌که تداوم این روند می‌تواند به یک بحران اجتماعی و اقتصادی جدی تبدیل شود.
این بحران بخش صنعت را نیز به‌طور مستقیم تحت‌تاثیر قرار داده است. اگرچه سهم این بخش از کل مصرف آب کشور نسبت به کشاورزی و مصارف خانگی کمتر است اما کمبود آب می‌تواند فعالیت بسیاری از صنایع آب‌بر مانند فولاد، پتروشیمی، غذایی و دارویی را با اختلال مواجه کند. اختلال در تولید، افزایش هزینه‌های تامین آب، کاهش رقابت‌پذیری و حتی توقف احتمالی واحدهای صنعتی در مناطق خشک، از جمله پیامدهای مستقیم این بحران است. بنابراین تامین آب پایدار برای صنعت نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی بلکه یک شرط اساسی برای حفظ ظرفیت‌های تولیدی و اشتغال در کشور به‌شمار می‌آید.
سهم ناچیز صنعت در زمینه مصرف آب
درباره مصرف آب واحدهای صنعتی در کشور آرمان خالقی، دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» عنوان کرد: بیشترین مصرف آب در کشور را حوزه کشاورزی به خود اختصاص داده است و حتی در برخی گزارش‌ها این میزان تا ۸۰درصد عنوان شده است. پس از آن، حوزه مصارف خانگی بیشترین میزان مصرف آب را دارد و درنهایت حوزه صنعت در رده آخر مصرف آب قرار می‌گیرد. خالقی در ادامه خاطرنشان کرد: در حوزه صنعت نیز دو نوع صنعت با میزان مصرف آب متفاوت وجود دارند؛ برخی صنایع پر آب‌بر و بعضی صنایع کم آب‌بر هستند. در میان صنایع پر آب‌بر، برخی برای خنک‌سازی و شست‌وشو نیاز به آب دارند که صنعت فولاد در این دسته قرار می‌گیرد و بعضی دیگر به عنوان کالا از آب استفاده می‌کنند که صنایع غذایی و دارویی نمونه‌هایی از این دست هستند.
اقداماتی که صنایع برای مصرف آب پیش‌رو می‌گیرند
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران با تاکید بر این موضوع که صنعت در مقایسه با سایر بخش‌ها در حوزه آب چندان اسراف‌کار نیست، گفت: حوزه صنعت آب محدودی را مصرف می‌کند در مقابل اما تعرفه مشخصی دارد و به عبارتی، آب صنعت گران‌تر از سایر بخش‌هاست. همچنین بسیاری از صنایع بابت مصرف آب خود هزینه‌هایی را متحمل می‌شوند. اگر خود صنعت خروجی پساب داشته باشد، باید این پساب به آب خاکستری تبدیل شود تا دوباره در فرآیند بازچرخانی مورد استفاده قرار گیرد. عمدتا بسیاری از شهرک‌های صنعتی که محل تجمع پساب‌های صنعتی هستند، ملزم‌به داشتن تصفیه‌خانه آب هستند و واحدهایی که تصفیه‌خانه ندارند باید نسبت‌به احداث آن اقدام کنند. میزان آب خروجی شهرک‌های صنعتی یا پسابی که واحدهای تولیدی دارند باید براساس استانداردهای وزارت بهداشت تصفیه شوند تا پس از آن برای کشاورزی قابل‌استفاده باشد. اگر میزان آلایندگی آن کمتر باشد، می‌تواند در فرآیند تولید دوباره مورد استفاده قرار گیرد، البته این موضوع به نوع تولید کالا نیز بستگی دارد. برای نمونه در صنایع دارویی و غذایی که نیاز به آب سالم دارند، این آب قابل استفاده نخواهد بود و با توجه به اینکه این موضوع به سلامت مردم بازمی‌گردد، باید در چارچوب مشخصی مورد بررسی قرار بگیرد.
خالقی در ادامه با تاکید بر این موضوع که اگر صنعت با مشکل کمبود آب روبه‌رو شود، این مشکل به سطح بالاتری تسریع پیدا می‌کند، ادامه داد: در سطح بالاتر این موضوع می‌تواند اقتصاد کشور را تحت‌تاثیر قرار دهد، از این‌رو باید مراقبت کنیم که بخش صنعت دچار معضل نشود. وی در پاسخ به این پرسش که برخی صنایع بزرگ در انتقال آب از دریای عمان به مرکز ایران اقداماتی انجام دادند، آیا برای سایر صنایع این امر به‌صرفه و امکان‌پذیر است، گفت: هر اقدامی باید در ظرف زمان و مکان خودش سنجیده شود. هم‌اکنون برخی شرکت‌های بزرگ در مرکز ایران اقدام به انتقال آب دریای عمان به مرکز ایران کرده‌اند که به نوبه خود یک پروژه سنگین بود. برخی واحدها نیز آب پساب را خریداری می‌کنند بنابراین صنایعی که لزوم داشته باشند، سرمایه‌گذاری خودشان را در این مسیر انجام می‌دهند. برخی صنایع دیگر ممکن است قادر به چنین سرمایه‌گذاری نباشند و می‌توانند به روش‌های دیگر در زمینه آب سرمایه‌گذاری کنند. در فلات مرکزی با کمبود آب بیشتری روبه‌رو هستند و به روش‌های دیگری باید آب آنها تامین شود که یکی از آنها انتقال آب دریای عمان است.
خالقی در ادامه خاطرنشان کرد: طبیعی است وقتی بحران آب جدی می‌شود، صنایع به‌سمت بهینه‌سازی مصرف آب پیش می‌روند. هم‌اکنون بسیاری از واحدها به‌سمت بازسازی خطوط خود رفته‌اند تا مصرف آب را به حداقل ممکن برسانند. وی در پاسخ به این پرسش که استفاده از پساب‌های شهری و تصفیه آن مستلزم هزینه بالایی است، گفت: هزینه‌های آن چندان زیاد نیست و متناسب با صنعت، این روش می‌تواند برای صنعتگران به‌صرفه باشد. اگر خروجی پساب استاندارد کیفی مناسبی داشته باشد، صنعت مشتری این پساب‌ها خواهد بود.
سهم صنعت از مصرف آب
رییس فدراسیون صنعت آب ایران گفت: میزان مصرف آب توسط صنایع تنها نزدیک به ۴درصد است که سهم فولادی‌ها، کاغذسازی و پتروشیمی‌ها بیشتر از دیگر صنایع است. رضا حاجی‌کریم در تشریح وضعیت مصرف آب توسط صنایع در کشور به ایسنا گفت: کل مصرف آب در ایران سالانه حدود ۹۳میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که از این میزان، سه بخش کشاورزی، شرب و صنعت سهم اصلی را دارند که در میان این سه بخش، صنعت کمترین میزان مصرف آب را به خود اختصاص داده است؛ هرچند در نگاه عمومی، گاهی این میزان مصرف بیش از واقع به نظر می‌رسد اما سهم بخش صنعت از کل مصرف آب کشور حدود ۹/۳درصد است.
وی افزود: با این حال نکته قابل‌توجه آن است که بخش قابل‌توجهی از صنایع به ویژه صنایع غذایی، آشامیدنی، بهداشتی و شوینده‌ها این قابلیت را دارند که از پساب تصفیه‌شده به‌جای آب خام استفاده کنند. این موضوع نیز در مواد۳۷ و ۳۸فصل «هشتم» برنامه هفتم توسعه کشور مورد تاکید قرار گرفته است که براساس آن صنایع موظف هستند تا پایان مهلت مقرر(در آیین‌نامه‌های اجرایی مربوطه)، مصرف آب خود را به‌تدریج از منابع پساب تامین کنند.
رییس فدراسیون صنعت آب ایران خاطرنشان کرد: باید میان دو گروه از مصرف‌کنندگان صنعتی تمایز قائل شویم که گروه اول صنایع منفرد هستند که به‌‌صورت مستقل از منابع آبی استفاده می‌کنند و گروه دوم شهرک‌های صنعتی هستند که به‌عنوان مصرف‌کنندگان واحد آب براساس برنامه هفتم توسعه، قانونگذار در فاز نخست، صنایع با مصرف بیش از ۳۰۰هزار مترمکعب در سال را مکلف کرده که از پساب استفاده کنند و در فاز دوم نیز این الزام برای شهرک‌های صنعتی اعمال خواهد شد.
حاجی‌کریم گفت: در میان صنایع مختلف به‌ترتیب صنایع فولاد، کاغذسازی و پتروشیمی‌ها در جایگاه بزرگترین مصرف‌کنندگان آب صنایع قرار دارند. وی ادامه داد: بدیهی است هدف از استفاده از پساب، کاهش برداشت از منابع آبی است. بنابراین استفاده هم‌زمان از پساب و منابع زیرزمینی(نظیر چاه‌ها) نه‌تنها کمکی به مدیریت مصرف نمی‌کند بلکه موجب می‌شود تراز نوع مصرف آب بدون تغییر باقی بماند. متاسفانه در برخی صنایع این وضعیت مشاهده می‌شود که به میزانی که از پساب استفاده می‌کنند، به همان میزان مصارف خود در آب خام را کاهش نمی‌دهند. لازم است نظارت موثر و پسینی بر عملکرد آنها صورت گیرد تا از کاهش برداشت منابع زیرسطحی اطمینان حاصل شود. این در حالی است که در تعدادی از کارخانه‌ها این نظارت به‌‌صورت نسبی انجام می‌شود و در بسیاری از شهرک‌های صنعتی هنوز به‌شکل مطلوب اجرا نمی‌شود.
رییس فدراسیون صنعت آب ایران در پایان گفت: با این حال در مجموع، مصرف آب شرب خانوارها حدود ۹میلیارد مترمکعب در سال است که حدود ۱۰درصد از کل مصرف آب کشور به‌شمار می‌رود و با وجود سهم اندک صنعت از مصرف کل، اقدامات نظارتی و مدیریتی قابل‌توجهی در این بخش برای بهینه‌سازی و پایش منابع آبی در حال اجراست.
کلام آخر
اگرچه بخش صنعت سهم کمتری در مصرف آب ایران دارد اما پیامدهای بحران کم‌آبی می‌تواند این بخش را به‌طور جدی تحت‌تاثیر قرار دهد.
راهکارهای متعددی برای مقابله با این چالش وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به بهینه‌سازی مصرف آب در خطوط تولید، توسعه بازچرخانی و استفاده از آب‌های خاکستری، احداث و بهره‌برداری از تصفیه‌خانه‌های پساب در شهرک‌های صنعتی و همچنین سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تامین آب پایدار مانند انتقال آب دریایی اشاره کرد. این راهکارها نه تنها امکان تداوم فعالیت صنایع را فراهم می‌کنند بلکه می‌توانند به حفظ محیط زیست و منابع آبی کشور نیز کمک شایانی کنند. صنایعی که به سمت استفاده از پساب تصفیه‌شده و سیستم‌های بازیافت آب حرکت می‌کنند نه‌تنها بر چالش کم‌آبی غلبه خواهند کرد بلکه در بلندمدت با کاهش هزینه‌های تولید و افزایش رقابت‌پذیری مواجه خواهند شد. همچنین همکاری بین صنایع بزرگ و کوچک برای اجرای پروژه‌های مشترک تامین آب می‌تواند راهکار موثری برای واحدهای صنعتی باشد که به‌تنهایی قادر به سرمایه‌گذاری‌های کلان نیستند. در نهایت عبور از بحران کم‌آبی در بخش صنعت نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی منسجم و اجرای سریع راهکارهای فناورانه است تا ضمن حفظ ظرفیت‌های تولیدی کشور آسیبی به اقتصاد ملی وارد نشود.
