پول چگونه از هیچ پدید می‌آید؟
جهان‌صنعت – وقتی از واژه «خلق پول» سخن به میان می‌آید، بسیاری تصور می‌کنند بانک مرکزی دستگاهی دارد که با فشردن یک دکمه، اسکناس چاپ می‌کند و اقتصاد را پر از پول می‌سازد اما در واقعیت فرآیند خلق پول بسیار پیچیده‌تر، تدریجی‌تر و نظام‌مندتر از آن چیزی است که به ذهن می‌رسد. پول در دنیای امروز نه فقط از مسیر چاپ اسکناس بلکه عمدتا از طریق اعتباردهی بانکی و سازوکارهای مالی شکل می‌گیرد.
در اقتصاد مدرن، مهم‌ترین مسیر خلق پول از طریق بانک‌های تجاری اتفاق می‌افتد. به این معنا که وقتی بانکی به یک فرد یا شرکت وام می‌دهد، در واقع با ثبت عددی در حساب مشتری، پولی را خلق می‌کند که پیش از آن وجود نداشته است. برخلاف تصور عمومی، بانک‌ها برای اعطای وام لزوما نیازی به سپرده‌های موجود ندارند. آنها با ارزیابی اعتبار مشتری و اطمینان از توان بازپرداخت، می‌توانند وامی را تخصیص دهند که خودش منجر به افزایش سپرده در سیستم بانکی شود. این فرآیند در قالب مفهومی به نام ضریب فزاینده پولی شناخته می‌شود.
اما این خلق پول بدون کنترل هم نیست. بانک مرکزی به‌عنوان نهاد ناظر پولی کشور، ابزارهایی در اختیار دارد که می‌تواند حجم کل پول در گردش را تنظیم و هدایت کند. از جمله این ابزارها می‌توان به نرخ ذخیره قانونی، عملیات بازار باز و نرخ بهره بانکی اشاره کرد. به‌عنوان نمونه اگر بانک مرکزی نرخ ذخیره قانونی را افزایش دهد، بانک‌ها مجبور می‌شوند درصد بیشتری از سپرده‌های خود را نزد بانک مرکزی نگه دارند و در نتیجه توان وام‌دهی آنها کاهش می‌یابد. این اقدام به‌طور غیرمستقیم از خلق پول جلوگیری می‌کند.
از سوی دیگر بانک مرکزی می‌تواند با خرید یا فروش اوراق دولتی در بازار بین‌بانکی(عملیات بازار باز)، نقدینگی موجود در سیستم را تنظیم کند. خرید اوراق موجب تزریق پول به بانک‌ها و افزایش توان وام‌دهی آنها می‌شود و فروش اوراق، نقدینگی را جذب و خلق پول را مهار می‌کند.
خلق پول می‌تواند مزایا و معایب قابل‌توجهی داشته باشد. در شرایط رکود وقتی اقتصاد دچار کمبود تقاضاست، خلق پول می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای تحریک فعالیت‌های اقتصادی عمل کند. در مقابل اگر این فرآیند بدون کنترل و بیش از ظرفیت اقتصاد انجام شود، به افزایش تورم و تضعیف قدرت خرید منجر می‌شود.
نکته مهم دیگر این است که خلق پول همیشه با بدهی همراه است. پولی که از مسیر وام بانکی خلق می‌شود، در واقع بدهی‌ای است که باید بازپرداخت شود. به همین دلیل پایداری این سیستم نیازمند اعتماد عمومی به بانک‌ها و نظام پولی کشور است. اگر این اعتماد خدشه‌دار شود، ممکن است سپرده‌گذاران برای برداشت پول‌های خود هجوم بیاورند و نظام بانکی را با بحران نقدینگی مواجه کنند؛ پدیده‌ای که در ادبیات اقتصادی از آن با عنوان «هجوم بانکی» یاد می‌شود.
در نهایت خلق پول بخشی از نبض اقتصاد است. مانند جریان خون در بدن، اگر زیاد شود موجب تورم و التهاب می‌شود و اگر کم باشد، فعالیت‌های اقتصادی را دچار رکود و بی‌تحرکی می‌کند. هنر سیاستگذار پولی، حفظ این تعادل است؛ تعادلی که هر روز در اتاق فکر بانک مرکزی، بر سر آن چانه‌زنی و تصمیم‌گیری می‌شود.
