هوشمندسازی شهرها، راهی پایدار برای کاهش ترافیک و آلودگی هوا
حسین منصور کاظمی، کارشناس اقتصادی و شهری
در سال‌های اخیر با افزایش جمعیت شهری و رشد سریع خودروهای شخصی، مساله ترافیک و آلودگی هوا به یکی از چالش‌های اصلی مدیریت شهری در ایران و جهان تبدیل شده است. آمارها نشان می‌دهد بخش حمل‌ونقل سهم قابل‌توجهی در انتشار آلاینده‌ها دارد به‌گونه‌ای که در برخی کلانشهرها بیش از ۷۰درصد آلودگی هوا ناشی از تردد وسایل نقلیه است. در چنین شرایطی حرکت به سمت هوشمندسازی حمل‌ونقل شهری یکی از موثرترین راهکارها برای کنترل ترافیک، کاهش آلاینده‌ها و افزایش بهره‌وری شهری محسوب می‌شود. هوشمندسازی شهرها مفهومی فراتر از نصب چند چراغ راهنمایی هوشمند یا سامانه کنترل ترافیک است. این رویکرد ترکیبی از فناوری اطلاعات، داده‌های بزرگ (Big Data)، اینترنت اشیا (IoT) و هوش‌مصنوعی (AI) را به‌کار می‌گیرد تا مدیریت شهری را از حالت سنتی به الگویی علمی و داده‌محور تبدیل کند. در بسیاری از شهرهای پیشرفته دنیا ازجمله سئول، سنگاپور و آمستردام، سیستم‌های مدیریت هوشمند توانسته‌اند تا ۳۰درصد از حجم ترافیک را کاهش داده و مصرف سوخت را به شکل محسوسی پایین بیاورند. به عنوان نمونه در شهر سئول با استفاده از سامانه‌های هوشمند کنترل تقاطع‌ها، مدت زمان انتظار خودروها در چراغ قرمز تا ۲۳درصد کاهش یافته است. در دوبی نیز سیستم هوشمند ردیابی ناوگان تاکسی‌ها با تحلیل داده‌های تردد توانسته مسیرهای پرترافیک را شناسایی و بهینه کند؛ نتیجه آن کاهش ۱۵درصدی میانگین مصرف سوخت و صرفه‌جویی سالانه میلیون‌ها دلار بوده است. در ایران نیز ظرفیت بالایی برای پیاده‌سازی چنین طرح‌هایی وجود دارد. سامانه‌های نظارت تصویری، کنترل ترافیک هوشمند، مدیریت هوشمند پارکینگ‌ها و اپلیکیشن‌های حمل‌ونقل عمومی ازجمله ابزارهایی هستند که می‌توانند با اتصال به پایگاه‌های داده شهری تصویر دقیقی از وضعیت لحظه‌ای ترافیک ارائه دهند. تلفیق این داده‌ها با فناوری GIS (سامانه اطلاعات مکانی) به مدیران شهری کمک می‌کند تا تصمیم‌های مبتنی بر تحلیل داده بگیرند؛ تصمیم‌هایی که می‌تواند زمان سفر را کاهش دهد، نقاط گلوگاهی ترافیکی را شناسایی کند و برنامه‌ریزی بهینه‌تری برای ناوگان حمل‌ونقل عمومی فراهم آورد.
هوشمندسازی شهر اما تنها به بعد فنی محدود نمی‌شود. اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی آن بسیار گسترده است. کاهش زمان سفر روزانه، صرفه‌جویی در سوخت، کاهش هزینه‌های تعمیر خودرو و جلوگیری از هدررفت وقت شهروندان از جمله پیامدهای اقتصادی این رویکرد است. از سوی دیگر کاهش آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق (PM2.5) و اکسیدهای نیتروژن به بهبود سلامت عمومی و کاهش هزینه‌های درمانی منجر می‌شود.
از دیدگاه روانشناختی نیز کاهش استرس و خستگی ناشی از ترافیک، تاثیر مستقیمی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد. شهر هوشمند، شهری است که با بهره‌گیری از فناوری، زمان و آرامش را به شهروندان بازمی‌گرداند و تجربه‌ای انسانی‌تر از زندگی شهری خلق می‌کند. با این حال تحقق چنین چشم‌اندازی نیازمند زیرساخت دیجیتال قوی، همکاری نهادی و سرمایه‌گذاری پایدار است. مشارکت میان شهرداری‌ها، سازمان‌های حمل‌ونقل، شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های فناوری می‌تواند ضامن موفقیت پروژه‌های هوشمندسازی شهری باشد. توسعه فرهنگ استفاده از حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه‌های اشتراکی و خدمات حمل‌ونقل بر پایه اپلیکیشن‌های بومی نیز گامی موثر در کاهش وابستگی به خودروهای شخصی است. کارشناسان تاکید دارند که سیاستگذاری در حوزه شهر هوشمند باید فراتر از اقدامات مقطعی و نمایشی باشد. ایجاد مرکز داده شهری یکپارچه، بهره‌گیری از هوش‌مصنوعی برای پیش‌بینی وضعیت ترافیک و طراحی سامانه‌های هشدار سریع در مواقع اضطرار (مانند آلودگی شدید هوا یا انسداد مسیرها) از جمله اقداماتی است که می‌تواند اثرگذاری برنامه‌های هوشمندسازی را افزایش دهد. در نهایت هوشمندسازی حمل‌ونقل شهری تنها یک پروژه فناورانه نیست بلکه تحولی بنیادین در شیوه مدیریت شهر است. شهری که با داده تصمیم می‌گیرد، با شهروندان ارتباط موثر برقرار می‌کند و برای حفظ محیط‌زیست برنامه دارد، می‌تواند الگویی از مدیریت شهری پایدار، کارآمد و انسانی ارائه دهد. آینده شهرهای ایران نیز در گرو تصمیم‌های امروز ماست؛ تصمیم‌هایی که اگر هوشمندانه اتخاذ شوند، می‌توانند مسیر توسعه شهری را به سوی هوایی پاک‌تر، ترافیکی روان‌تر و کیفیت زندگی بالاتر هدایت کنند.
