هر ۱۷دقیقه یک قربانی
جهان‌صنعت– در خیابان‌های پرهیاهوی تهران نفس کشیدن به‌سادگی گذشته نیست. هوایی که روزی زندگی می‌بخشید، حالا آرام و بی‌صدا جان می‌گیرد. آلودگی هوا، این قاتل خاموش، بی‌آنکه صدایی داشته باشد یا تصویری از خود نشان دهد هرساله ده‌ها‌هزار نفر را به کام مرگ می‌کشاند. کودکان پیش از آنکه فرصت زندگی پیدا کنند، قربانی ذرات مرگبار می‌شوند و سالمندان، پیش از آنکه پیر شوند با بیماری‌های تنفسی و قلبی وداع می‌کنند. آمارهای رسمی از مرگ بیش از ۵۰هزار نفر به صورت سالانه در ایران به‌دلیل آلودگی هوا خبر می‌دهند؛ رقمی که از مجموع جانباختگان سوانح رانندگی و حوادث کار نیز بیشتر است. این رقم به‌معنای آن است که بهطور میانگین هر ۱۷دقیقه یک نفر در کشور قربانی آلودگی هوا می‌شود. با این حال این بحران همچنان در سایه بی‌عملی، استانداردهای عقب‌مانده و وعده‌های نیمه‌جان باقی‌مانده است. این در حالی است که سال۹۶ برای اولین‌بار آلاینده ازن در شهر تهران به شرایط ناسالم رسید اما در سال‌های گذشته، سالانه بیش از ۴۰روز هوای ناسالم ناشی از افزایش ازن ثبت شد اما به عقیده کارشناسان آلودگی هوا حاصل یک‌سال یا دو سال نیست؛ این وضعیت حاصل سال‌ها بی‌تدبیری است. این شیب صعودی که در اغلب کلانشهرها مشاهده می‌شود، نشان از برهم‌خوردن تعادل این چرخه است اما این روزها تاثیر آلودگی هوا بر سلامت روان و کاهش کیفیت زندگی افراد جامعه بیش از همیشه نگرانی‌های جدی به وجود آورده است. یکی از اولین و برجسته‌‌‌‌‌ترین اثرات روانی آلودگی هوا بر افراد، افزایش میزان اضطراب است. افراد در معرض آلودگی هوا احساس ناامنی و ترس از تهدیدات سلامتی را تجربه می‌کنند. این اضطراب می‌تواند در طولانی‌‌‌‌‌مدت به اضطراب مزمن تبدیل شود و بر تمام جنبه‌های زندگی فرد تاثیر بگذارد. برخی افراد ممکن است نگران باشند که آلودگی هوا بهطور مستقیم باعث ابتلا به بیماری‌های کشنده‌‌‌‌‌ای مانند سرطان ریه یا مشکلات قلبی شود. این نگرانی‌ها می‌تواند به اضطراب اجتماعی، احساس گناه یا حتی افسردگی منجر شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افراد در شهرهایی با آلودگی هوای شدید، بیشتر از کسانی که در مناطق با هوای پاک زندگی می‌کنند، احساس اضطراب و نگرانی دارند. این نگرانی‌ها می‌توانند با گذشت زمان به اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب فراگیر و حملات اضطراب اجتماعی منجر شوند به‌ویژه در فصول سرد سال‌که به دلیل وارونگی دما و تجمع آلودگی‌‌‌‌‌ها، وضعیت آلودگی هوا تشدید می‌شود، این اضطراب‌‌‌‌‌ها در افراد ساکن در شهرهای آلوده افزایش مییابد.
یکی دیگر از تاثیرات روانی مهم آلودگی هوا، افزایش خطر ابتلا به افسردگی است. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا به‌ویژه در مدت زمان طولانی، می‌تواند تاثیرات منفی بر سیستم عصبی مرکزی و عملکرد مغز داشته باشد. آلودگی هوا با مواد شیمیایی مضر و ذرات معلق می‌تواند به مغز آسیب رسانده و موجب اختلال در انتقال پیام‌‌‌‌‌های عصبی شود. این آسیب‌ها می‌توانند به ایجاد احساس افسردگی، نارضایتی از زندگی و کاهش سطح انرژی در افراد منجر شوند. افراد مبتلا به افسردگی در مناطق آلوده بیشتر به علائم افسردگی مانند کاهش علاقه به فعالیت‌های روزمره، احساس غم و اندوه، ناتوانی در لذت بردن از زندگی و کاهش توانایی‌‌‌‌‌های اجتماعی دچار می‌شوند. آلودگی هوا علاوه‌بر تاثیرات فردی، اثرات منفی بر روابط اجتماعی و کیفیت زندگی اجتماعی افراد نیز دارد. در مناطق آلوده، افراد به دلیل نگرانی‌های سلامتی و مشکلات روحی ناشی از آلودگی هوا ممکن است تمایل کمتری به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی داشته باشند. این امر می‌تواند به انزوای اجتماعی و کاهش ارتباطات انسانی منجر شود به‌ویژه در فصول سرد، زمانی‌که آلودگی هوا به اوج خود می‌رسد، افراد بیشتر در خانه می‌‌‌‌‌مانند و از تعاملات اجتماعی آنها کاسته می‌شود که می‌تواند به کاهش کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی افراد منجر شود. بسیاری از افراد به‌ویژه در مناطق شهری با آلودگی شدید، به‌دلیل کاهش کیفیت زندگی ممکن است به مشکلات اقتصادی مانند کاهش بهره‌‌‌‌‌وری شغلی و عدم‌توانایی در مشارکت موثر در فعالیت‌های اجتماعی دچار شوند.
هزینه‌های منتسب به آسیب‌های سلامتی
طبیعتا این آسیب‌ها هزینه‌هایی نیز دارد. هزینه‌های منتسب به آسیب‌های سلامتی شامل هزینه‌های مستقیم درمانی و غیرمستقیم اقتصادی ناشی از بیماری‌ها و ناتوانی‌هاست. این هزینه‌ها بخش مهمی از تحلیل‌های اقتصادی-سلامتی را تشکیل می‌دهند. هزینه‌های مستقیم عبارتند از هزینه‌های بیمارستان، دارو و مراقبت‌های پزشکی. هزینه‌های غیرمستقیم شامل افت تولید، مرخصی استعلاجی و کاهش کیفیت زندگی است.
در مثال آلودگی هوا، بیماری‌های تنفسی مثل آسم یا برونشیت افزایش مییابد. بیمارانی که به بیمارستان مراجعه می‌کنند، هزینه‌های درمانی پرداخت می‌کنند و افراد مبتلا ممکن است روزهای کاری خود را از دست بدهند. وقتی این هزینه‌ها به‌صورت مالی جمع شوند، هزینه کلی سلامت ناشی از آلودگی هوا به‌دست می‌آید. این عدد کمک می‌کند تا سیاستگذاران بدانند چقدر از نظر اقتصادی می‌توان در پروژه‌های کنترل آلودگی سرمایه‌گذاری کرد.
خسارت آلودگی هوا
براساس آمارهای منتشر شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس با افزایش آلودگی هوا میزان خسارات مرتبط با سلامتی در ایران افزایش یافته است. طبق آمارهای منتشر شده توسط این مرکز، «ارزش آماری زندگی» در ایران در سال۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ حدود ۳۹۲هزار دلار تخمین زده شده است. مرکز سلامت و محیط کار، نهاد محاسبه‌کننده این آمار بوده، همچنین این نهاد، هزینه منتسب به آسیب‌های سلامتی را در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۰میلیارد دلار و در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۲میلیارد دلار تخمین زده است.
بانک جهانی نیز تخمینی از وضعیت این دو شاخص در ایران داشته که مربوط به سال۱۳۹۸ بوده است. طبق آمارهای این نهاد بین‌المللی، در سال ۱۳۹۸، ارزش آماری زندگی در ایران معادل ۴۹۲هزار دلار و هزینه‌های منتسب به آسیب‌های سلامتی حدود ۲۳هزار دلار تخمین زده شده است. آمارهای بانک مرکزی در مقایسه با آمارهای محاسبه شده داخلی بیشتر بوده و خسارت بیشتری را نسبت به دیگر آمارها برآورد کرده است. در نهایت می‌توان گفت حداقل هزینه‌ای که از جانب آلودگی هوا بر ایران تحمیل شده بیش از ۱۰میلیارد دلار در هر سال بوده است. این رقم معادل مجموع صادرات پنج بندر «منطقه آزاد تجاری اروند»، «منطقه آزاد تجاری انزلی»، «منطقه آزاد تجاری قشم»، «بندر لنگه» و «منطقه ویژه اقتصادی شهید رجایی» در سال ۱۴۰۳ است.
داریوش گل‌علیزاده، رییس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست در آذر ۱۴۰۲ گزارش داد که در همان سال بیش از ۲۶هزار نفر در ایران جان خود را به دلایلی مرتبط با آلودگی هوا از دست داده‌اند. خسارت اقتصادی این مرگ‌ها بالغ بر ۳/۱۱میلیارد دلار برآورد شده است. آلودگی هوا در ایران به‌ویژه در کلانشهرهایی همچون تهران و استان‌هایی مانند خوزستان به دلیل عوامل متعددی مانند ترافیک سنگین، فعالیت‌های صنعتی و پدیده‌های طبیعی مانند طوفان‌های گردوغبار تشدید شده است.
این وضعیت منجر به افزایش بیماری‌های تنفسی، قلبی و سرطان ریه شده و سلامت جامعه را به‌شدت تهدید می‌کند. اگرچه قانون هوای پاک در سال ۱۳۹۶ تصویب و برنامه‌هایی مانند محدودیت تردد خودروها، معاینه فنی و توسعه حمل‌ونقل عمومی طراحی شده‌اند اما براساس گزارش‌ها اجرای این اقدامات ضعیف بوده و نیاز به راهکارهای عملی و موثرتر وجود دارد. روز گذشته مجید مختاری، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایسنا اعلام کرد که حدود ۸۰درصد آلودگی هوای کلانشهرها ناشی از وسایل نقلیه مانند خودروها و موتورسیکلت‌ها و ۲۰درصد مربوط به صنایع است.
او با اشاره به اینکه خودروهای داخلی فاقد استانداردهای ضدآلایندگی هستند، تاکید کرد که استفاده از خودروهای برقی و انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشید و باد می‌تواند به کاهش قابل‌توجه آلودگی کمک کند. مختاری به خطر ذرات معلق کمتر از ۵/۲میکرون هم اشاره کرد که به‌راحتی وارد ریه و حتی جریان خون می‌شوند و عامل بیماری‌هایی مانند سرطان ریه، انسداد مزمن ریه (COPD) و تشدید آسم هستند. او افزود که آلودگی هوا همچنین باعث افزایش مشکلات قلبی و عروقی و شدت بیماری‌های مزمن می‌شود.
اقدامات ضروری
برای مقابله با بحران مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا، اقدامات فوری و هماهنگ در سطوح ملی و بین‌المللی ضروری است. نخست باید منابع اصلی آلاینده‌ها مانند خودروهای فرسوده، صنایع آلاینده و سوخت‌های فسیلی کاهش یابد. نوسازی ناوگان حمل‌ونقل با جایگزینی خودروهای برقی و هیبریدی، ارتقای کیفیت سوخت‌ها و به‌کارگیری فناوری‌های پاک در صنایع، گام‌های مهمی در این مسیر هستند، همچنین تقویت و اجرای دقیق قوانین زیست‌محیطی، از جمله معاینه فنی خودروها، اعمال جریمه برای آلاینده‌ها و محدودیت تردد در روزهای پرآلودگی برای کاهش آلاینده‌ها ضروری است.
افزایش آگاهی عمومی درباره خطرات آلودگی و راهکارهای مقابله از طریق برنامه‌های اطلاع‌رسانی گسترده و آموزش‌های تخصصی می‌تواند تغییر رفتارهای فردی و جمعی را تسهیل کند. توسعه حمل‌ونقل عمومی کارآمد و گسترش فضای سبز شهری به‌عنوان فیلتر طبیعی آلودگی نیز نقش مهمی در بهبود کیفیت هوا دارند. علاوه بر این پایش مستمر کیفیت هوا و حمایت از تحقیقات علمی برای شناسایی دقیق منابع آلاینده و اثرات آن به سیاستگذاری بهتر کمک می‌کند. همکاری‌های بین‌المللی برای تبادل فناوری و منابع مالی نیز در موفقیت این اقدامات بسیار موثر است. اجرای این راهکارها می‌تواند به کاهش چشمگیر مرگ‌ومیر و بهبود سلامت عمومی منجر شود.
