مکران در انتظار زمینلرزه و سونامی عظیم؛ ضرورت آمادگی فوری
جهان صنعت- 80سال از زمینلرزه و سونامی ویرانگر مکران میگذرد؛ رویدادی که در اوایل دهه۲۰شمسی جان هزاران نفر را گرفت و به یکی از نقاط عطف در تاریخ لرزهشناسی منطقه تبدیل شد. این حادثه علاوه بر خسارات جانی و مالی گسترده نشان داد که منطقه مکران و سواحل آن از جمله مناطقی هستند که ذخیره انرژی لرزهای بالایی دارند و هنوز تهدید بزرگی برای جمعیت ساحلی محسوب میشوند. امروز با بررسیهای انجامشده، کارشناسان هشدار میدهند که بخشهای قفلشده گسله فرورانش مکران در حال جمعآوری تنشهای شدید هستند و احتمال وقوع زمینلرزهای بزرگ با بزرگای بیش از ۸ و سونامی ویرانگر در سواحل ایران، پاکستان، عمان و هند وجود دارد. این شرایط ضرورت آمادگی فوری و تقویت سامانههای هشدار منطقهای را بیش از پیش برجسته میکند.
به گزارش خبر آنلاین، زمینلرزه تاریخی مکران در ۷آذر۱۳۲۴ (۲۸نوامبر ۱۹۴۵) با بزرگای ۰/۸ رخ داد و موجب سونامی گستردهای شد که بیش از ۴هزار نفر را در پهنه ساحلی مکران قربانی کرد. بررسی این زمینلرزه نشان میدهد که انرژی لرزهای عظیمی در آن زمان آزاد شد اما بخش قابلتوجهی از گسله فرورانش مکران همچنان قفل باقیمانده است و ذخیره انرژی در این بخش، بهطور بالقوه امکان ایجاد زمینلرزهای با بزرگای مشابه یا بیشتر را فراهم میکند. این امر باعث شده است که زمینشناسان و زلزلهشناسان نسبت به وقوع رخدادهای ویرانگر مشابه هشدار دهند و بر لزوم آمادگی جدی نهادها و جوامع ساحلی تاکید کنند.
منطقه گسله فرورانش مکران شامل دو بخش شرقی و غربی است که وضعیت جفتشدگی و رفتار لرزهای آنها کاملا متفاوت است. مکران شرقی، در ساحل پاکستان، با جفتشدگی بالا بهشدت قفل شده و برآورد میشود که ۵۰ تا ۸۰درصد از همگرایی ورقه عربی با اوراسیا به صورت تغییر شکل الاستیک ذخیره میشود. این بخش، محتملترین محل وقوع زلزله بزرگ بعدی در منطقه است و هرگونه گسیختگی در آن موجب جابهجایی کف دریا و ایجاد سونامی ویرانگر خواهد شد. در مقابل مکران غربی در ساحل ایران جفتشدگی کم تا متوسط دارد و بیشتر حرکت ورقه به صورت غیرلرزهای و خزنده آزاد میشود. با این حال نبود زمینلرزه بزرگ در مکران غربی هیچ تضمینی برای ایمنی بلندمدت ارائه نمیکند و کارشناسان نسبت به احتمال زلزلههای نادر و بسیار شدید در این بخش نیز هشدار میدهند.
یکی از شواهد تاریخی قدرت زمینلرزههای مکران، ظهور جزیره «زلزله» در سواحل پاکستان پس از زمینلرزه ۱۹۴۵ است. این جزیره موقت از گل و رس شکل گرفت و نشاندهنده جابهجایی عظیم کف دریا بود. جزایر مشابه در سالهای بعدی و پس از زلزلههای ۱۹۹۹، ۲۰۱۰، ۲۰۱۳ و ۲۰۱۹ در نزدیکی گوادر ظاهر و سپس ناپدید شدند. این جزایر گلفشانی موقتی، نشاندهنده طبیعت پویا و ناپایدار بستر دریای عمان و فرورانش مکران هستند و به وضوح میزان انرژی آزادشده و توان بالقوه وقوع سونامیهای شدید را نشان میدهند.
با توجه به این تهدید، سامانههای هشدار سونامی نقش حیاتی در کاهش خسارتهای انسانی و اقتصادی دارند. پس از سونامی ویرانگر باندا آچه اندونزی در سال۲۰۰۴، کمیسیون بیندولتی اقیانوسشناسی یونسکو سامانه هشدار سونامی اقیانوس هند (IOTWMS) را تاسیس کرد. این سامانه شامل شبکهای از ایستگاههای لرزهنگاری، اندازهگیری سطح دریا و بویههای DART برای تشخیص موجهای اولیه سونامی در اعماق اقیانوس است. اطلاعات جمعآوریشده توسط مراکز ارائهدهنده خدمات سونامی (TSP) در استرالیا، هند و اندونزی تحلیل و بولتنهای تهدید برای کشورهای عضو منتشر میشود. سپس مراکز ملی هشدار سونامی (NTWC) مانند ایران، پاکستان و عمان وظیفه دریافت این اطلاعات و صدور هشدار و توصیههای ملی را برعهده دارند.
زمانبندی هشدار در مواجهه با زلزلههای ساحلی مکران بسیار محدود است. برای سونامی محلی مکران، تنها ۱۰تا ۳۰دقیقه برای رسیدن امواج به نزدیکترین سواحل وجود دارد. در این مدت کوتاه، تشخیص سریع زلزله توسط شبکههای لرزهنگاری و صدور هشدار فوری برای جوامع ساحلی حیاتی است. اگر بزرگای زلزله بالاتر از ۵/۷ باشد و کانون آن در دریا باشد، سونامی بالقوه قابلتوجه خواهد بود و مراکز ملی باید بدون انتظار برای تایید سطح دریا هشدار فوری صادر کنند.
تجربه کشور عمان در ایجاد سامانه هشدار سونامی، الگویی موفق در منطقه محسوب میشود. عمان اولین سیستم ملی هشدار سونامی را بین سالهای۲۰۰۶تا۲۰۰۸ راهاندازی کرد. این کشور با نصب آژیرها، دستگاههای اندازهگیری سطح دریا و تجهیزات لرزهنگاری، علاوه بر پایش لرزهای، مانورهای عمومی دورهای و ارسال پیامک هشدار به تلفنهای همراه در مناطق خطر را اجرایی کرده است. ایران و پاکستان هرچند دارای قابلیتهای پایش لرزهای و سطح دریا هستند، هنوز به سطح پیشرفته عمان نرسیدهاند و نیازمند سرمایهگذاری در تجهیزات، شبکههای ارتباطی و آموزش جوامع محلی برای افزایش سطح آمادگی هستند.
کارشناسان زلزلهشناسی دو فرضیه درباره وضعیت مکران غربی مطرح میکنند؛ فرضیه خوشبینانه معتقد است که مکران غربی واقعا غیرلرزهای است و هرگز زلزله بزرگی ایجاد نمیکند در حالی که فرضیه محافظهکارانه بر این باور بوده که این بخش ممکن است قفل شده باشد و بازگشت زمینلرزههای بزرگ در آن بسیار طولانی است، بهطور مثال هر ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال یکبار. این عدم قطعیت، نگرانی اصلی کارشناسان و توسعه دریامحور در سواحل مکران را به چالش میکشد زیرا منطقه قفلشده بزرگتر میتواند زلزله بزرگتری ایجاد کند و گسیختگی یک گسل مگاتراست جفتشده، کارآمدترین راه برای جابهجایی کف دریا و ایجاد سونامی عظیم است.
علاوه بر بررسی خطر زمینلرزه، تمرکز بر آمادگی جوامع ساحلی اهمیت زیادی دارد. آموزش عمومی، مانورهای تخلیه و ایجاد مسیرهای امن، سرمایهگذاری در آژیرها و شبکههای اطلاعرسانی مبتنی بر جامعه، همگی از اقداماتی هستند که میتوانند جان انسانها را در هنگام رخداد زلزله و سونامی نجات دهند. ترکیب پیشبینی لرزهای، پایش مستمر و اطلاعرسانی سریع به جامعه ساحلی کلید کاهش خسارتهای انسانی و اقتصادی در مواجهه با رویدادهای آینده مکران است.
در نهایت منطقه مکران با ذخیره انرژی لرزهای قابلتوجه، ویژگیهای زمینساختی حساس و سواحل پرجمعیت، نیازمند یک استراتژی جامع و یکپارچه برای مدیریت بحران و کاهش خطرات است. ترکیب فناوریهای هشدار سریع، آموزش جامعه، مانورهای تخلیه و هماهنگی میان ایران، پاکستان و عمان میتواند موجب کاهش اثرات فاجعهآمیز زلزله و سونامیهای آینده شود. کارشناسان تاکید میکنند که بدون اقدامات فوری و جدی، تاریخ ممکن است درسهای گذشته را تکرار کند و منطقه مکران همچنان در معرض خطر رویدادهایی با پیامدهای جبرانناپذیر باقی خواهد ماند.
