قربانیان بی‌تدبیری
پویا اصل‌باغ- مساله دستفروشی و ساماندهی آنها سال‌هاست که در کشور مطرح شده و بسیاری از مدیران شهری برای آن طرح‌های گوناگونی را پیشنهاد کرده‌اند اما تاکنون این موضوع حل نشده باقی مانده است. تجربه کشورهای دیگر نشان می‌دهد رفع چنین مشکلاتی تنها یک راهکار دارد و آن هم ایجاد یک برنامه منسجم است اما در کشور ما اما به خاطر اختلافات و سوءمدیریت‌ها در بسیاری از حوزه‌ها دچار عقبگرد شده‌ایم و همین امر موجب شده زندگی بسیاری از شهروندان دچار اخلال شود. یکی از قشرهایی که در این میان بازیچه اختلافات مدیران شده دستفروشان هستند.
امروز در شرایطی که کشور از هر سو مورد فشار قرار گرفته و به‌واسطه آن سفره‌های مردم نیز کوچک‌تر شده، بسیاری از مردم ناچارا به‌خاطر فقدان شغل به مشاغل غیررسمی مانند دستفروشی روی آورده‌اند. مهدی چمران، رییس شورای شهر تهران برخی دستفروشان را «گردن‌کلفت» خواند و ساماندهی دستفروشان مترو را کار اشتباهی دانست. وی همچنین با هشدار به شهرداری اعلام کرد که اجازه اجرای طرح شناسنامه‌دار کردن دستفروشان را نخواهد داد. باید گفت این عدم هماهنگی میان شورا و شهرداری نتیجه‌ای جز آسیب به افراد و مشاغل آنها چیزی به همراه ندارد و مشکلات شهری را نیز رفع نخواهد کرد. از سوی دیگر «گردن کلفت» خواندن آنها نیز صحبت جالبی نیست و نیاز به تامل دارد. گفته می‌شود که شرایط کشور باعث شده بسیاری از افراد از سر اجبار به چنین مشاغلی روی بیاورند. این صحبت‌ها علاوه بر ایجاد اختلاف موجب بی‌اعتمادی عمومی نیز می‌شود و موضوعی را حل نخواهد کرد.
دستفروشی با عینک آمار
دستفروشی را نمی‌توان یک شغل رسمی و پایدار دانست اما در شرایطی که دغدغه اصلی مردم معیشت و اقتصاد است باید به شغل آنها احترام گذاشت و تا زمانی که وضع آشفته فعلی رفع نشده، ایجاد اخلال در فعالیت آنها عمل اشتباهی است. طی این سال‌ها که اقتصاد بیمار ایران بیش از پیش دچار تحولات منفی شده، بسیاری از جوانان و زنان سرپرست خانوار برای رفع نیازهای معیشتی به دستفروشی مشغول شده‌اند. بنابر اعلام شهرداری حدود ۳۰هزار نفر دستفروش در سطح استان تهران فعالیت می‌کنند که از این تعداد ۲۰هزار نفر در مترو و ۱۰هزار نفر در سایر نقاط شهر مشغول به کار هستند. طبق گفته‌های برخی مدیران شهری، تعداد دستفروشان نسبت به سال‌های گذشته سه برابر شده که نگرانی‌های زیادی را در خصوص معیشت افراد به‌وجود آورده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که رشد مشاغل غیررسمی مانند دستفروشی، نوازندگان خیابانی و… می‌تواند تبعات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای را به همراه داشته باشد. طبق نظر آنها چنین مشاغلی توسط جوانان، زنان و کودکان بیشتر انجام می‌شود. بسیاری از جوانان که نتوانسته‌اند به علل مختلف شغل مناسبی پیدا کنند ناچار به دستفروشی روی می‌آورند. از سوی دیگر زنان و کودکان بدسرپرست نیز عمده کسانی هستند که این شغل را به اجبار انتخاب کرده‌اند. مجموع این عوامل گواه بر آن است که زور اقتصاد و معیشت از هر چیزی بیشتر است و تا زمانی که شرایط بهبود نیابد تعداد دستفروشان بیشتر نیز خواهد شد. با این حال علاوه‌بر غیررسمی بودن شغل دستفروشی، مشکلات مختلف دیگری نیز وجود دارد که در ادامه بررسی خواهیم کرد.
دستفروشی از مشکل تا چالش
دستفروشی یکی از مشاغل پرریسک و غیرقابل پیش‌بینی است. بسیاری از افراد شاغل به علت نبود ثبات درآمد علاوه بر مواجهه با مشکلات مختلف آسیب‌های جدی را نیز متحمل شده‌اند. برای مثال برخی از آنها برای تامین اجناس مختلف، دارایی و سرمایه‌های خود را فروخته و وارد چرخه این شغل کرده‌اند. ناتوانی مردم در خرید محصولات و عدم حمایت باعث شده بیشتر افراد در این زمینه آسیب ببینند و سرمایه آنها نیز از بین رود. علاوه بر چالش‌های اقتصادی، برخورد نیروی انتظامی و شهرداری با این افراد مشکلات زیادی را برای آنها به‌وجود آورده است. برخی افراد به‌خاطر برخورد فیزیکی دچار آسیب بدنی شده‌اند و اموال و اجناس‌شان نیز مصادره شده است. این شرایط تنها محدود به چالش‌های اقتصادی و درگیری با ماموران شهری نمی‌شود؛ نبود بیمه، قانون منسجم، اضطراب و… از جمله معضلاتی است که دستفروشان با آن مواجه هستند. بسیاری از کارشناسان، دستفروشی را در زمره مشاغل پرخطر قرار داده‌اند. آنها بیان می‌کنند که اشخاص به‌خاطر قرار گرفتن طولانی‌مدت در نقاط مختلف شهر با خطرات محیطی فراوان مواجه هستند. برای مثال مشکلاتی نظیر سرقت، درگیری، تصادف، بیماری و… از جمله مواردی هستند که دستفروشان با آنها دست‌وپنجه نرم می‌کنند. طبق مطالعات انجام شده، برخی زنان دستفروش به‌خاطر قرار گرفتن طولانی‌مدت در خیابان بارها مورد مزاحمت‌های کلامی و بدنی قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر آلودگی هوا و محیط شهر باعث افزایش بیماری‌های مختلف مانند مشکلات تنفسی و پوستی نیز در آنها شده است.
حال مطلب اصلی اینجاست:وجود چالش‌های پی‌درپی، اختلاف‌نظر میان شهرداری و شورای شهر و نبود طرح‌های حمایتی، چه مشکلاتی برای دستفروشان ایجاد می‌کند؟
اختلاف‌نظر شهرداری و شورای شهر
شهرداری طی روزهای گذشته اعلام کرد که بنابر افکارسنجی، حدود ۵۰درصد از شهروندان با دستفروشان و فعالیت آنها مشکلی ندارند. برای حل این مشکل قدیمی قرار است که برنامه‌ای تازه ارائه شود. مدیران شهرداری در طرحی جدید شناسنامه‌دار شدن دستفروشان را امری لازم دانستند و نسبت به ساماندهی آنها اعلام آمادگی کردند. در این طرح قرار است اطلاعات هویتی افراد، محل فعالیت و اجناس آنها مکتوب شود. از سوی دیگر شهرداری قرار است با ایجاد بازارچه‌های مختلف آنها را نیز ساماندهی کند. در واقع شهرداری با انجام این امر، علاوه بر سهولت شهروندان در رفت‌وآمد، نظم قابل قبولی به فعالیت دستفروشان خواهد داد. این طرح اما با واکنش منفی مهدی چمران مواجه شد. او این طرح را به ضرر شهروندان دانست و افزود که با آن مخالفت خواهد کرد. در شرایطی که انتظار می‌رفت شهرداری زودتر از اینها طرحی جامع و منظم را درخصوص فعالیت دستفروشان ارائه کند اما حالا شورای شهر با آن به مشکل خورده است. این اختلاف‌نظر میان مدیران شهری نه‌تنها مساله‌ای را حل نخواهد کرد بلکه شرایط دستفروشان را بیش از پیش دشوار می‌کند.
از کاه کوه ساختن مهدی چمران
مهدی چمران، رییس شورای شهر پایتخت با اعلام مخالفت با طرح شهرداری گفت که ایجاد چادر و شناسنامه‌دار کردن دستفروشان کار اشتباهی است. او همچنین بیان کرد که نیروهای انتظامی و شهرداری باید با آنها مقابله کرده و نسبت به جمع‌آوری آنها اقدامات لازم را انجام دهند. این صحبت‌های چمران به باور بسیاری از شهروندان به مثابه از کاه کوه ساختن است. باید گفت امنیتی کردن یک موضوع ساده نشان از سوءمدیریت‌های موجود در بدنه مدیریتی کشور دارد. طبق افکارسنجی‌ها بخشی از شهروندان با فعالیت دستفروشان مشکلی ندارند، از سوی دیگر به‌خاطر مشکلات اقتصادی بسیاری از مردم ناچارا اجناس خود را از دستفروشان خریداری می‌کنند. مسوولان شهری به جای دعوا بر سر فعالیت دستفروشان طرحی را ارائه کنند که نه سیخ بسوزد و نه کباب. ایجاد خلل در کسب‌وکار افراد و برخورد فیزیکی با یکی از آسیب‌پذیرترین مشاغل، امر قابل تاملی است که رییس شورا مطرح می‌کند. تجربه کشورهای دیگر نظیر فرانسه و آمریکا نیز نشان می‌دهد که مدیریت پایدار و ابداع طرح‌های حمایتی در این زمینه بسیار موثرتر از برخورد فیزیکی است. باید گفت دود این اختلاف‌نظرها بین شهرداری و شورا تنها به چشم دستفروشان خواهد رفت و به باور بسیاری پیامدهای گوناگون اقتصادی و اجتماعی زیادی را نیز در پی خواهد داشت.
اعضای شورای شهر چه نظری دارند؟
در همین راستا ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران درباره شغل دستفروشی به «جهان‌صنعت» گفت: قطعا دستفروشی جرم نیست چون جرائم در قانون تعریف شده و در قوانین حقوقی و قضایی ما به هیچ عنوان دستفروشی به عنوان جرم تلقی نشده است. نکته دوم اینکه حتی در کشورهایی که وضعیت اقتصادی نرمالی دارند، مثل کشورهای پیشرفته صنعتی اروپا و آسیا، دستفروشی وجود دارد منتها سازماندهی شده است. همه جا نیست و همه ایام نیست چون مکان‌های مشخصی در روزها و ساعات مشخص دارند که می‌توانند فعالیت کنند و هیچ‌کس هم مانعشان نمی‌شود ضمن اینکه شناسنامه و مجوز دارند. مشکل فعلی ما در تهران و سایر کلانشهرها این است که دستفروشان بدون مجوز، شناسنامه و سازماندهی در روزها و مکان‌های مشخص حضور ندارند و همین باعث شده معضل‌هایی ایجاد شود از جمله راهبندان، مانع برای حرکت مردم، ایجاد ترافیک و… اگر این موانع برطرف شود، مشکلی در این زمینه وجود نخواهد داشت. وی افزود: افرادی که این مشاغل را دارند اکثرا انسان‌های شریف و زحمتکشی هستند اما ما به عنوان مدیران شهری باید همانطور که گفتم این موانع را از سر راهشان برداریم و آنها را ساماندهی کنیم تا بتوانند کارشان را ادامه دهند، در عین حال مانع تردد مردم، عابران پیاده، وسایل نقلیه و به‌ویژه اخلال در کسب‌وکار مغازه‌دارانی که مجوز قانونی دارند نشوند. این کار کمی پیچیده است و نیاز به وقت و مطالعه دارد تا در واقع یک فرآیند قانونی و دارای مجوز ایجاد شود. ابتدا باید یک نهاد مسوولیت آنها را به عهده بگیرد و به آنها مجوز بدهد. طبیعتا برای دادن مجوز باید شناسنامه‌دار شوند و مشخص شود این فرد چه اجناسی را قرار است بفروشد، کجا قرار است بفروشد و در چه ایامی و چه ساعتی فعالیت خواهد داشت. دوم اینکه مکان‌های مشخصی برای آنها تعیین شود تا فقط در این مکان‌ها بتوانند کار کنند. امانی ادامه داد: اگر این سه مورد رعایت شود، «یک، ایجاد ترافیک نکنند، دو، مانع حرکت مردم در پیاده‌روها و معابر عمومی نشوند و سه، باعث اخلال یا کاهش درآمد مغازه‌داران دارای مجوز نشوند و جلوی مغازه‌ای که همان جنس را می‌فروشد بساط نگذارند که الان به کرات شاهد آن هستیم» مافیا و باندهای سودجو که برخی موزاییک‌ها را به ده‌ها یا صدها‌هزار تومان اجاره می‌دهند نیز طبیعتا از بین خواهد رفت. این عضو شورای شهر تهران درباره طرح اعلامی از سوی شهرداری گفت: واقعیت این است که از طرح شهرداری و جزئیات آن اطلاعی ندارم اما اگر آقای چمران مخالفت کرده‌اند حتما ویژگی‌هایی که عرض کردم در آن طرح رعایت نشده است. در واقع ایشان احتمالا به این خاطر مخالفت کرده‌اند که برخی خیابان‌ها مثل خیابان سی‌تیر خیابان تاریخی و میراث فرهنگی است و مجوزهایی داده شده که هیچ تناسبی با هویت تاریخی آن خیابان ندارد. مثلا مجوز فروش مواد غذایی در حالی که مجوز صنایع‌دستی با هویت تاریخی همخوانی دارد. گمان می‌کنم دلیل مخالفت آقای چمران همین بوده و به نظر من کاملا حرفشان درست و منطقی است.وی اضافه کرد: مشخص شدن یک نهاد متولی صدور مجوز و شناسنامه‌دار کردن دستفروشان، مشخص کردن مکان‌های معین در همه معابر شهر (حداکثر یکی دو نقطه در هر منطقه)، عدم مانع تردد عابران و خودروها و ایجاد ترافیک و همچنین جلوگیری از اخلال در کسب‌وکار مغازه‌داران دارای مجوز چهار اصل اساسی است. اگر این شرایط رعایت شود، هم آنها می‌توانند کارشان را به درستی انجام دهند و هم مردم راضی خواهند بود. در غیراین صورت همان وضع کنونی باقی می‌ماند «نه کسی مسوولیت آنها را به عهده می‌گیرد، نه مردم و شهرداری راضی هستند.» بخشی می‌گویند چرا با این افراد برخورد می‌کنید چون زحمتکش و شریف هستند، بخشی دیگر اعتراض می‌کنند چون مانع تردد و کسب‌وکار شده‌اند. اگر این اصول رعایت شود مشکلی در این زمینه وجود نخواهد داشت.
مساله ساده است فقط نیاز به مدیریت دارد
در پایان گفتنی است با توجه به نکاتی که مطرح شد، مساله ساماندهی دستفروشان موضوعی است که سال‌ها مطرح شده اما به‌خاطر فقدان مدیریت قوی و برنامه جامع همچنان حل نشده باقی مانده است. حال که شرایط کنونی کشور به وضوح قابل مشاهده بوده و باید از قشرهای مختلف حمایت کرد، ایجاد خلل و برخورد فیزیکی عمل ناپسندی است که از سوی مدیران تجویز می‌شود. این موضوع مساله پیچیده‌ای نیست و با ارائه راهکارهای منطقی می‌توان هم شهروندان را راضی نگه داشت و هم دستفروشانی که برای معیشت خود تلاش می‌کنند.
