فریاد بی‌صدای چشمه‌علی
نادر نینوایی– چشمه‌علی یکی از جاذبه‌های تاریخی و تفریحی پایتخت است که در منطقه شهرری واقع شده و راوی بخشی از تاریخ ایران در دوره‌های مختلف است. چشمه‌ای با پیشینه ۸هزار ساله که در گذشته‌های دور مردمان فلات ایران بر فراز آن گرد هم آمدند. در طول تاریخ از جمله در دوره‌های اشکانی و ساسانی نیز این چشمه مورد استفاده قرار داشته است و نام قدیم آن یعنی «سورین» احتمالا ریشه در همین دوره‌های باستانی دارد.
این چشمه در دوره‌های بعد هم محل توجه بوده و قرار‌گیری سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه قاجار گویای اهمیت این چشمه تاریخی در عهد قاجار است. چشمه‌علی که دوره‌های تاریخی مختلف را از سرگذرانده و در تاریخ معاصر هم محلی برای تجمع مردم و شستن قالی و آبتنی بوده اما مدتی است که خشک شده و کسی به فریادش نمی‌رسد. برخی گزارش‌ها علت خشک شدن آب چشمه‌علی را با احداث و توسعه خط ۶ متروی تهران مرتبط می‌دانند.
در واکنش به وضعیت نامناسب امروز چشمه‌علی کارزاری مردمی شکل گرفته و برخی دوستداران میراث فرهنگی با امضای این کارزار وزیر میراث فرهنگی، مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران، استاندار و شهردار را مخاطب قرار داده و خواستار آن شده‌اند که اقدامی اساسی برای حل مشکل چشمه‌علی و به جریان افتادن دوباره خروش آب در آن انجام دهند و فریاد بی‌صدای چشمه‌علی را با گوش جان بشنوند.
کارزاری مردمی برای نجات جان چشمه تاریخی
در متنی که در کارزار «درخواست مردمی برای نجات چشمه‌علی شهرری» منتشر شده، آمده است: ما، امضاکنندگان این کارزار، با نهایت نگرانی نسبت به وضعیت چشمه‌علی شهرری، یکی از کهن‌ترین منابع طبیعی و فرهنگی ایران، از نهادهای مسوول درخواست داریم نسبت به این بحران زیست‌محیطی و میراثی اقدامی فوری و شفاف انجام دهند.
نویسندگان این کارزار با اشاره به آثار تاریخی اطراف آن چون نقش‌برجسته فتحعلی‌شاه قاجار، محوطه باستانی ری، تپه چشمه‌علی و… این نشانه‌ها را گواهی بر جایگاه بی‌بدیل این منطقه در حافظه تاریخی ملت ایران دانسته‌اند و خواستار توجه و رسیدگی به آن شده‌اند.
علت خشک شدن چشمه‌علی
براساس بررسی‌های میدانی و اظهارات متخصصان، به نظر می‌رسد حفاری‌های مرتبط با توسعه خط ۶ مترو تهران در محدوده جنوبی شهر، یکی از عوامل اصلی در قطع جریان آب این چشمه باشد. با این حال تاکنون هیچ گزارش رسمی، شفاف و مستقلی در این‌باره منتشر نشده است.
مهرشاد ملکی، نویسنده کارزار مربوط به چشمه‌علی در پاسخ به این پرسش که علت خشک شدن چشمه‌علی چیست به «جهان‌صنعت» گفت: از زمانی که بحث احداث مترو در نزدیکی چشمه‌علی پیگیری شد(اقدامات انجام شده) منجر به آن شد که آب چشمه به بیراهه برود و بعد از آن هم با وجود پیگیری‌ها از فرمانداری، شهرداری، میراث فرهنگی و نهادهای دیگر اتفاقی نیفتاد و آب به چشمه‌علی بازنگشت.
وی افزود: همچنان نیز پرونده باز است و پیگیری‌ها از سوی مردم و فعالان محیط‌زیستی و دوستداران میراث فرهنگی انجام می‌گیرد اما این پیگیری‌ها تاکنون نتیجه‌ای نداشته است. مقصر اصلی این موضوع نیز مترو شناخته شده اما همچنان پاسخگو نیستند.
نویسنده کارزار مربوط به چشمه‌علی در خصوص مشکلات زیست‌محیطی به سبب خشک شدن چشمه‌علی نیز گفت: منطقه چشمه‌علی به هر حال وابسته به وجود آب چشمه بوده و خشک شدن آن باعث شده که درختان خشک شده و اکوسیستم آنجا تغییر کند. بالاخره وقتی چشمه‌ای برای چند‌هزار سال در یک منطقه وجود داشته باشد اینکه به یکباره این چشمه از بین برود، مشکلات بسیار زیادی را برای بخش زیست‌محیطی ایجاد می‌کند.
نویسنده و امضاکنندگان کارزار معتقدند که خشک شدن چشمه‌علی تنها خشک شدن یک منبع آب نیست بلکه از دست رفتن بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی ایران است و اگر در برابر چنین تخریب‌هایی بی‌تفاوت باشیم، مشخص نیست که فردا نوبت کدام میراث ملی دیگر خواهد بود؟
آنها همچنین تاکید داشته‌اند که پروژه‌های توسعه‌ای بدون پیوست میراثی نه‌تنها غیرقانونی که مصداق تخریب تدریجی تاریخ کشور هستند.
گفتنی است علی بیت‌اللهی، عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقد است که چشمه‌علی قابل ترمیم است و می‌شود با اقدامات اجرایی تخصصی آب چشمه را دائمی نگه داشت.
احمد علوی، رییس کمیته گردشگری شورای شهر تهران نیز در خصوص خشک شدن چشمه‌علی و ارتباط آن با مترو گفته که حجم زیادی آب در محوطه پشت مترو وجود دارد بنابراین باید وزارت میراث فرهنگی با اجرای طرح‌های مطالعاتی برای بازگشت آب با مشارکت شهرداری اقدام کند.
مطالبات موجود برای احیای چشمه‌علی
خشک شدن چشمه‌علی و تبعات نگران‌کننده آن برای میراث فرهنگی و محیط‌زیست منطقه نشان می‌دهد که باید اقدامی اساسی برای نجات این چشمه تاریخی به انجام برسد.
تشکیل کمیته حقیقت‌یاب مستقل متشکل از کارشناسان میراث فرهنگی، محیط‌زیست و حقوقدانان برای بررسی علل فنی و انسانی خشک شدن چشمه‌علی از جمله مهم‌ترین درخواست‌ها و مطالبات دوستداران میراث فرهنگی و محیط‌زیستی است.
انتظار می‌رود انتشار عمومی و شفاف گزارش نهایی بررسی‌ها برای اطلاع مردم و رسانه‌ها به انجام برسد.
افزون بر این، انجام اقدامات فوری برای احیای تدریجی چشمه‌علی با مشارکت نهادهای ذی‌ربط (شرکت آب، شهرداری، سازمان محیط‌زیست و وزارت میراث فرهنگی) یکی دیگر از مطالبات جدی دوستداران این چشمه تاریخی است.
از سوی دیگر توقف یا بازنگری پروژه‌های عمرانی مشابه در شهر ری که فاقد پیوست‌های میراث فرهنگی هستند هم باید جهت اجتناب از وقوع تجربه‌های مشابه چشمه‌علی در سایر محوطه‌های تاریخی و طبیعی این منطقه طرف توجه قرار گیرد.
باتوجه به اهمیت و جایگاه شاخص چشمه‌علی به عنوان محوطه‌ای واجد ارزش‌های تاریخی و طبیعی، انتظار می‌رود مسوولان امر اقدامی اساسی برای احیای این چشمه چند‌هزار ساله به انجام برسانند.
