فرصتهای عصر جدید همکاری
فاطمه عباسپور– در جهان امروز، عوامل گوناگونی وجود دارد که میزان ظرفیتهای موجود برای یک همکاری اقتصادی را مشخص میکند. در این میان یک عامل اساسی و سرنوشتساز وجود دارد که میتوان آن را برگ برندهای در برقراری رابطه تجاری دانست؛ موضوعی که میبینیم امروزه کشورهای منطقه مانند عربستان و ترکیه تا چه اندازه بر آن تاکید میکنند؛ متغییری که از بطن فرهنگ و تاریخ بر میخیزد و نمیتوان آن را به شکل مصنوعی ساخت؛ عاملی به نام حوزه تمدنی مشترک.
میان ایران و قزاقستان یک بستر فرهنگی عمیق و تاریخی وجود دارد که نقش مهمی در تسهیل روابط تجاری و سیاسی دو کشور ایفا میکند. بخش بزرگی از سرزمین قزاقستان در گذشتههای دور تحتتاثیر حوزه تمدنی ایرانزمین قرار داشته و زبان فارسی برای قرنها زبان فرهنگ، آموزش و ادبیات در بخشهایی از آسیای مرکزی بوده است. حضور شاعران، حکیمان و دانشمندان ایرانی در این منطقه و همچنین نفوذ عناصر مشترک در موسیقی، معماری، آیینها و سبک زندگی مردم آسیایمرکزی، زمینهای برای شکلگیری نوعی آشنایی ذهنی و فرهنگی میان دو ملت ایجاد کرده است.
بزرگترین اقتصاد آسیای مرکزی
قزاقستان عملا بزرگترین اقتصاد آسیای مرکزی و یکی از مهمترین تولیدکنندگان غلات، مواد معدنی و فلزات است، در حالی که ایران با دسترسی به خلیجفارس و دریای عمان کوتاهترین مسیر دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیایمرکزی به آبهای آزاد را فراهم میکند. این مکمل بودن اقتصادی، تجارت میان دو طرف را به یک همکاری استراتژیک تبدیل کرده است. از سوی دیگر مسیر ایران میتواند زمان و هزینه حملونقل کالاهای قزاقستان را به طور قابلتوجهی کاهش دهد و در مقابل ایران نیز میتواند از بازار بزرگ و روبه رشد قزاقستان برای صادرات محصولات صنعتی، غذایی، پتروشیمی و خدمات فنی، مهندسی استفاده کند.
علاوه بر منافعی که برای اقتصادهای دو کشور ایجاد میشود، این روابط تجاری نقش مهمی در تقویت پیوندهای سیاسی، افزایش وابستگی متقابل اقتصادی و توسعه کریدورهای منطقهای مانند شمال، جنوب دارد. نکته قابل توجه این است که تجارت ایران و قزاقستان نهتنها سطح مبادلات تجاری دوجانبه را تقویت میکند بلکه ایران را به یکی از بازیگران کلیدی اتصال آسیای مرکزی به خلیجفارس و بازارهای بینالمللی تبدیل میکند.
مرحله صفر روابط تجاری
روابط تجاری ایران و قزاقستان طی چهاردهه گذشته مسیری تدریجی و ساختار یافته را پشت سر گذاشته است. این رابطه اگرچه در سالهای نخست انقلاب عملا وجود نداشت اما با استقلال قزاقستان در سال۱۹۹۱ به طور رسمی آغاز شد. در دهه۱۹۸۰ قزاقستان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود و سیاست خارجی مستقل نداشت، به همین دلیل هیچ رابطه اقتصادی مستقیمی میان ایران و قزاقستان وجود نداشت. مبادلات احتمالی بهصورت غیرمستقیم و در قالب سیستم تجاری شوروی انجام میشد و عملا آماری از تجارت دو طرف وجود ندارد. این دوره را میتوان «مرحله صفر روابط تجاری» دانست زیرا زمینهسازی روابط اصلی به دوره پس از تجزیه شوروی موکول شد.
پس از فروپاشی شوروی، ایران یکی از نخستین کشورهایی بود که استقلال قزاقستان را به رسمیت شناخت و در سال۱۹۹۲ روابط دیپلماتیک رسمی آغاز شد. در این دهه تجارت میان دو کشور در سطح بسیار پایین و عمدتا زیر ۵۰میلیون دلار در سال بود. صادرات قزاقستان شامل غلات، فلزات و موادخام و صادرات ایران شامل سیمان، مواد غذایی، محصولات شیمیایی و کالاهای مصرفی بود. نبود خطوط ریلی مستقیم، مسیرهای ترانزیت محدود و ساختار تازهتاسیس اقتصاد قزاقستان باعث شد سطح مبادلات پایین بماند اما پایههای نخستین همکاری اقتصادی شکل گرفت.
نقطه عطف در تاریخ روابط تجاری ۲ کشور
دهه۲۰۰۰ نقطه عطفی در گسترش روابط تجاری دو کشور بود. ایران و قزاقستان با پیوستن به پروژههای منطقهای و تقویت مسیرهای حملونقلی، بهویژه کریدور بینالمللی شمال، جنوب (INSTC)، تجارت خود را افزایش دادند. حجم مبادلات دو کشور در این دهه به طور متوسط به ۱۵۰ تا ۲۰۰میلیون دلار در سال رسید. مهمترین کالاهای مبادله شده شامل غلات، آهن، فولاد، مواد معدنی، محصولات پتروشیمی سبک، مواد غذایی و اقلام ساختمانی بود. باوجود این، تحریمهای بینالمللی علیه ایران مانع سرمایهگذاری بلندمدت و گسترش همکاریهای مالی شد.
در دهه۲۰۱۰ پروژه عظیم ریلی قزاقستان-ترکمنستان- ایران به بهرهبرداری رسید و برای نخستینبار اتصال ریلی مستقیم آسیای مرکزی به خلیجفارس ایجاد شد. این تحول نهتنها هزینه حملونقل را کاهش داد بلکه زمینه افزایش مبادلات را فراهم کرد. در برخی سالها حجم تجارت دو کشور از ۴۰۰میلیون دلار نیز عبور کرد. صادرات قزاقستان به ایران عمدتا شامل غلات، فلزات، مس، روی، محصولات کشاورزی و موادخام بود و ایران نیز سیمان، مواد غذایی، محصولات پتروشیمی، مصالح ساختمانی و کالاهای صنعتی سبک صادر میکرد. با این حال محدودیتهای بانکی و بیمهای بهدلیل تحریمها همچنان مانع رشد پایدارتر تجارت بود.
رشد نسبی نهچندان رضایتبخش
در دهه ۲۰۲۰ روابط تجاری ایران و قزاقستان نوسان قابلتوجهی داشته است. در سالهای ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ حجم مبادلات دو کشور در حدود ۲۶۰میلیون دلار گزارش شد. در سال ۲۰۲۳ تجارت دو کشور به حدود ۳۰۰میلیون دلار رسید که اگرچه رشد محسوب میشود اما هنوز با ظرفیتهای بالقوه فاصله دارد. نکته مهم این دهه، افزایش توجه قزاقستان به مسیرهای ترانزیتی ایران برای دسترسی به بازارهای خلیجفارس، هند و قفقاز است. با توسعه خطوط ریلی شرقی و افزایش نقش کریدور شمال-جنوب، ایران به مسیر جایگزین مطمئن برای قزاقستان تبدیل شده است. با این حال رقابت مسیرهای ترکیه، آذربایجان و روسیه همچنان چالشهایی برای جذب بار ترانزیتی ایجاد میکند.
روابط تجاری میان دو کشور طی دهههای گذشته رشد داشته است اما هنوز با نقطه مطلوب و پتانسیلهای موجود، فاصله معناداری دارد.
ظرفیتهای میان این دو کشور آنقدر هست که حتی تجارت یکمیلیارد دلاری در سال نیز چندان هدف دور از ذهنی نباشد. با این وجود موانعی ازجمله رقبای قدرتمند از جمله ترکیه، معضلات همیشگی تبادلات بانکی و تحریمهای بینالمللی اجازه این شکوفایی را نمیدهد. از سمت دیگر سنگاندازیهای داخلی و مسائلی از جمله تعهد ارزی و دپوی طولانی مدت کالاها در گمرک، آزادی عمل را از تجار ایرانی گرفته است. تا زمان حل این مشکلات نمیتوان چندان به شکوفایی روابط دوطرف امیدوار بود.
۶ پیشنهاد رییس اتاق ایران برای توسعه روابط تجاری با قزاقستان
رییس اتاق بازرگانی، صنایع؛ معادن و کشاورزی ایران، با ارائه پیشنهادات اجرایی برای توسعه روابط تجاری ایران و قزاقستان، گفت که دو کشور ایران و قزاقستان باید یک برنامه راهبردی جدید را آغاز کنند.
صمد حسنزاده، در سمینار اطلاعرسانی تجاری همکاریهای بازرگانی و اقتصادی ایران- قزاقستان، ادامه داد: جمهوری قزاقستان با تولید ناخالص داخلی بیش از ۲۸۸میلیارد دلار دارای جایگاه مهمی در اقتصاد اوراسیا و یکی از شرکای کلیدی ایران در آسیای مرکزی است. در حال حاضر حجم تجارت دوجانبه ما در ۱۰ماه گذشته حدود ۳۶۰میلیون دلار بوده که شامل ۲۴۳میلیون دلار صادرات ایران و ۱۱۵میلیون دلار واردات از قزاقستان بوده است. این تراز مثبت نشان از توان محصولات صادراتی ایران دارد اما این سطح همکاری با ظرفیتهای واقعی دو کشور فاصله زیادی دارد.
او با بیان اینکه با رفع برخی محدودیتها حجم تجارت دو طرف باید به ۳میلیارد دلار ارتقا یابد، افزود: با اجرایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا برای نخستینبار بخش بزرگی از تعرفهها حذف میشوند و هزینههای مبادله به طور واقعی کاهش یافته است. این توافق برای قزاقستان یک فرصت طلایی است که از مسیر ایران به بازارهای خلیجفارس، آسیای جنوبی، آفریقا و حتی اروپا متصل و ایران نیز به هاب توزیع کالا در آسیایمرکزی تبدیل شود.
حسنزاده، با طرح اولین پیشنهاد اجرایی خود گفت: تشکیل کارگروه عملیاتی مشترک ایران و قزاقستان برای تعریف فوری اقلام اولویتدار تجاری و عقد قراردادهای پایدار تامین میتواند به بهرهبرداری از این فرصت کمک کند. او افزود: ایران مطمئنترین، ارزانترین و امنترین مسیر اتصال قزاقستان به آبهای آزاد است. بنادر جنوبی ایران میتوانند حلقه نهایی زنجیره صادرات قزاقستان به هند، کشورهای غربی، جنوب شرق آسیا و آفریقا باشند.
رییس اتاق ایران با طرح دومین پیشنهاد اجرایی خود ادامه داد: راهاندازی کریدور سبز ترانزیتی قزاقستان-ایران با تخفیفهای گمرکی، حمل سریع و قراردادهای حملونقل بلندمدت میتواند به تحقق این فرصت منجر شود. او با اشاره به اهمیت سرمایهگذاری مشترک و نهفقط تجارت کالا با قزاقستان، اظهار کرد: سه پروژه پیشنهادی مشخص ما در این رابطه، عبارتنداز: ایجاد پایانه لجستیکی مشترک ایران و قزاقستان در بنادر جنوبی ایران، ایجاد واحدهای مشترک فرآوری غلات، گوشت و روغن و ایجاد شهرک صنعتی مشترک در مناطق آزاد ایران برای صادرات به اوراسیا.
حسنزاده با بیان اینکه قزاقستان از بزرگترین تامینکنندگان نفت، کنسانتره آهن، فلزات اساسی و ایران دارای صنایع پاییندستی پتروشیمی قدرتمند و ماشینسازی و دانش فنی است، چهارمین پیشنهاد اجرایی خود برای توسعه روابط تجاری با قزاقستان را مطرح کرد و افزود: پیشنهاد اجرایی مهم ما ایجاد کنسرسیوم مشترک فرآوری مواد معدنی قزاقستان در ایران برای صادرات با ارزشافزوده به کشورهای ثالث است. رییس اتاق ایران در ادامه به چالشهای موجود در توسعه روابط دو کشور اشاره کرده و گفت: تحریمها، محدودیتهای بانکی، ریسک شرکتهای غیرمعتبر و رقابت شدید منطقهای از جمله این چالشهاست اما برای هرکدام راهکار عملی از جمله تهاتر رسمی و سیستماتیک، ایجاد یک سازوکار مالی مشترک در منطقه آزاد، راهاندازی سامانه اعتبارسنجی شرکتها و ورود ایران به پروژههای بلندمدت زیرساختی جمهوری قزاقستان وجود دارد. حسنزاده با بیان اینکه ما معتقدیم «گازترید» میتواند هاب توزیع کالاهای ایرانی در آسیای مرکزی و تسهیلکننده اصلی سرمایهگذاری مشترک ایران و قزاقستان باشد، با طرح ششمین پیشنهاد اجرایی خود ادامه داد: پیشنهاد رسمی ما امضای تفاهمنامه راهبردی سهجانبه میان اتاق ایران، گازترید و سازمان مناطق آزاد برای اجرای پروژههای لجستیکی صنعتی و صادراتی است. او تاکید کرد: امروز زمان آن رسیده که روابط ایران و قزاقستان از تجارت سنتی به شراکت راهبردی اقتصادی صنعتی و ترانزیتی ارتقا یابد و اتاق ایران آمادگی دارد تا مذاکرات را به پروژههای واقعی، تفاهمها را به سرمایهگذاری عملی و روابط را به همکاری پایدار منطقهای تبدیل کند.
به گزارش روابطعمومی اتاق ایران در ادامه این نشست، آلدژار آیت محمداف، مدیرعامل گازترید، گفت: همکاری ایران و قزاقستان برپایه گفتوگوهای سازنده و رشد تجارت متقابل در حال توسعه است. ما در مسیر ایجاد بستر پایدار برای همکاریهای مشترک و شکلدهی به شراکتهای صنعتی کار میکنیم.
او با اشاره به رفتوآمدهای تجاری دو کشور در ماههای گذشته، گفت: ما توافقنامههایی برای همکاریهای مشترک با طرفهای ایرانی داریم. گازترید مسیرهای لجستیکی و افزایش صادرات محصولات قزاقستان به ایران را دنبال میکند تا به هدف ۳میلیارد دلار حجم تجارت دو جانبه برسیم.
محمدآنداکوف، معاون رییس کمیته صنعت وزارت صنعت و ساختوساز قزاقستان، گفت: در قزاقستان ۱۷منطقه آزاد اقتصادی وجود دارد و برای سرمایهگذاری در آنها برای سرمایهگذاران مشوقهای مالیاتی و گمرکی لحاظ شده است. معافیتهای مالیاتی مانند مالیات زمین و مالیات بر تاسیسات و امکانات و مالیات بر گمرک هستند. او افزود: در ایجاد این مناطق از تجربههای جهانی استفاده شده است. علاوه بر این ایجاد ۶۶منطقه صنعتی هم در قزاقستان پیشبینی شده است. تفاوت مناطق صنعتی و آزاد اقتصادی در تمهیدات مالیاتی و گمرکی است. در مناطق صنعتی مالیات بر گمرک باید پرداخت شود. به هر حال هدف از ایجاد این مناطق جذب سرمایهگذار است و ما از حضور سرمایهگذاران ایرانی در قزاقستان حمایت میکنیم.
گلنارا بیژانا، نایبرییس هیات مدیره اتاق ملی کارآفرینان قزاقستان «آتامکن» با اشاره به فرصتهای حوزه معدن قزاقستان، گفت: این بخش ستون توسعه قزاقستان است. بخش معدن بیش از ۸درصد در تولید ناخالص داخلی قزاقستان سهم دارد و بیش از ۲۵۰۰نفر به طور مستقیم در آن فعال هستند.
او افزود: این اتاق ملی گفتوگوی بخشخصوصی و دولت را تسهیل کرده و شرایط را برای همکاری با بخشهای خصوصی کشورهای دیگر از جمله ایران فراهم میکنیم. ما از همکاری با بخشخصوصی ایران استقبال میکنیم و قوانین جدیدی برای حمایت از این همکاری تصویب شده است.
او تاکید کرد: سیاست قزاقستان ایجاد شفافیت بیشتر و کاهش بوروکراسیهای اداری و حمایتهای جدیتر دولت از بخشخصوصی است. بنابراین از تجار ایران دعوت میکنیم تا با تجار قزاقستان همکاریهای پایدار رقم بزنند. همکاری نزدیکتر بخشهای خصوصی دو کشور میتواند به قراردادهای کاربردیتری میان دولتها نیز منجر شود.
الکساندر، یاشکوف، مدیر اجرایی اتحادیه فرآوریکنندگان غله قزاقستان، نیز در این نشست گفت: صادرات گندم این کشور در فصل گذشته بالغ بر ۱۳میلیون تن به کشورهای مختلف دنیا بوده است. ما میخواهیم صادرات گندم به ایران را نیز افزایش دهیم و میخواهیم از طریق شما گندم را به کشورهای خلیجفارس صادر کنیم.
در این نشست ژیبک آژیبایوا، رییس انجمن شرکتهای بازرگانی قزاقستان به ارائه گزارشی درباره عملکرد مراکز توزیع عمده فروشی به عنوان هابهای چندمنظوره لجستیک، ذخیرهسازی و تراتزیت کالا پرداخت. رییس گروه شتابیده صادرات و آموزش گازترید نیز درباره برنامه صادرات شتابدهی این شرکت به ارائه سخنانی پرداخت. مدیرعامل شرکت آژانس اعتبار صادراتی قزاقستان هم از بیمه معاملات صادراتی، ضمانتنامهها و ابزارهای مالی برای مبادلات با ایران سخن گفت. آنها بر حضور سرمایهگذاران ایرانی در قزاقستان و افزایش همکاریهای مشترک تجار دو کشور تاکید کردند.
