امید به از سرگیری مذاکرات
جهان‌صنعت – بیش از چهارماه از پایان جنگ ۱۲روزه و متعاقبا شکست مذاکرات ایران و آمریکا که از روزهای فروردین‌ماه امسال با میانجیگری طرف عمانی آغاز شده بود، می‌گذرد و کماکان کورسوی امیدی برای ازسرگیری مذاکرات و به جریان افتادن موتور دیپلماسی دیده نمی‌شود. آن هم در حالی که در این بازه چندماهه، پرونده هسته‌ای ایران در فضایی به‌نسبت پرتنش و دور از تعاملات دیپلماتیک، مورد بحث ایران و آژانس بوده و تروئیکای اروپایی نیز با استفاده از این اوضاع، مکانیسم ماشه را فعال کرده و روندی را کلید زده که نتیجه‌اش، چیزی نیست مگر بازگشت تمامی آن شش‌قطعنامه تحریمی شورای امنیت سازمان ملل که یک دهه پیش، به‌مدد برجام به حالت تعلیق درآمده بود.
رایزنی تخت‌روانچی با البوسعیدی برای رفع اختلافات بین‌المللی
همزمان اما در روزهایی که انتقادها به دستگاه دیپلماسی دولت و به‌ویژه شخص وزیر امور خارجه به‌خاطر رویکرد منفعل در قبال مذاکرات هسته‌ای به اوج رسیده و ازجمله برخی مهم‌ترین حامیان دولت ازجمله سران جبهه اصلاحات ایران به‌صراحت در نقد عملکرد سیدعباس عراقچی در راس دستگاه دیپلماسی اظهارنظر می‌کنند و تاکید دارند که او با عملکرد ضعیف خود به هیچ عنوان در «ترازِ دولت پزشکیان» نیست، مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه به‌منظور شرکت در یازدهمین نشست کمیته مشورت‌های راهبردی میان ایران و عمان راهی مسقط شده و در حاشیه این نشست که پنجشنبه هفته گذشته در محل وزارت امور خارجه عمان برگزار شد با بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان و میانجی مذاکرات چندماه پیش ایران و آمریکا نیز به گفت‌وگو نشسته است. دیداری که اگرچه در اخبار رسمی منتشر شده از آن اشاره‌ای به مذاکرات هسته‌ای تهران و واشنگتن نشده و صرفا تاکید شده که طرفین درباره مسائل و تحولات دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی و لزوم استمرار هماهنگی‌ها و رایزنی‌ها با یکدیگر گفت‌وگو کردند اما آنطور که وزارت امور خارجه عمان در حساب صفحه رسمی خود در پلتفرم ایکس اعلام کرد: «بدر البوسعیدی، وزیر خارجه این کشور و مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر خارجه ایران پس از «بررسی آخرین تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی بر اهمیت استمرار هماهنگی‌ها و رایزنی‌ها میان مسقط و تهران درباره مسائل مختلف موجود و نیز حمایت خود از تمامی تلاش‌ها برای حل و فصل درگیری‌ها و اختلافات از طریق گفت‌وگو و راهکارهای مسالمت‌آمیز به گونه‌ای که به تحکیم پایه‌های امنیت و ثبات و تقویت راه‌های برقراری صلح عادلانه و فراگیر در منطقه منجر شود»، تاکید کردند. تعابیر و گزاره‌هایی که اگرچه صراحتا به مذاکرات هسته‌ای اشاره ندارند اما به‌طور غیرمستقیم به حل‌وفصل درگیری‌ها و اختلافات ایران و آمریکا از طریق گفت‌وگو و راهکارهای مسالمت‌آمیز ارجاع می‌دهند.
این در حالی بود که در جریان این سفر، یازدهمین نشست کمیته مشورت‌های راهبردی میان ایران و عمان نیز به ریاست مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران و شیخ خلیفه بن‌علی الحارثی، معاون سیاسی وزارت خارجه عمان برگزار شد و طرفین درباره روند روبه رشد روابط دوجانبه بین دو کشور در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی و کنسولی به گفت‌وگو نشستند. طرفین همچنین سفر اخیر رییس‌جمهور ایران به مسقط را بسیار مهم و موفق خواندند و بر اهمیت پیگیری اجرای اسناد امضا شده برای تقویت همکاری‌های مشترک بین جمهوری اسلامی ایران و سلطنت عمان تاکید کردند.
استقبال مشروط عراقچی از مذاکره با آمریکا
همزمان با رایزنی‌های معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران در مسقط پایتخت عمان، وزیر امور خارجه نیز در سفری استانی به آذربایجان‌شرقی رفت و علاوه‌بر شرکت در چند نشست و رویداد مختلف، در نشست دیپلماسی اقتصادی که در تبریز برگزار شد نیز شرکت کرد و در سخنانی با تاکید بر نقش راهبردی این وزارتخانه در رفع تحریم‌ها و توسعه تعاملات اقتصادی منطقه‌ای، بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی و استانی کشور تاکید کرد. سیدعباس عراقچی با اشاره به ماموریت اختصاصی وزارت امور خارجه در زمینه رفع تحریم‌ها، تصریح کرد: «پرچم مذاکره هیچ‌گاه از دست جمهوری اسلامی ایران نیفتاده است اما این ماموریت با حفظ عزت و منافع ملی دنبال می‌شود و مذاکره باید منصفانه و مبتنی بر منافع متقابل باشد، نه دیکته‌نویسی و دستور شنیدن.» این دیپلمات ارشد ایران تاکید کرد که «هرگاه طرف‌های مذاکره از قلدری دست بردارند و وارد مذاکره منصفانه شوند، ایران هم مذاکره می‌کند.» او همچنین از تلاش وزارت امور خارجه برای خنثی‌سازی و دور زدن تحریم‌ها سخن گفت و با بیان اینکه وزارت خارجه خود وارد فعالیت اقتصادی نمی‌شود، گفت: «وظیفه ما کشف بازارهای جدید، معرفی آنها و تسهیل مسیر حضور بازرگانان ایرانی است. ما تسهیلگر هستیم و بخش خصوصی باید میدان‌دار باشد.» عراقچی در عین حال با انتقاد از اینکه از ظرفیت‌های اقتصادی استان‌های مرزی به‌طور کامل استفاده نشده، گفت: «تحریم‌ها اثر دارند اما بخش بزرگی از کم‌کاری‌ها ناشی از غفلت از توان داخلی است. نباید همه مشکلات را به گردن تحریم‌ها انداخت.»
عراقچی در بخش دیگری از برنامه‌های این سفر استانی در همایش بزرگداشت میرزا محب‌علی‌خان ناظم‌الملک مرندی یکانلو که در دانشگاه تبریز برگزار شد نیز شرکت کرد و در سخنانی مشابه آنچه در نشست دیپلماسی اقتصادی مطرح کرده بود، گفت: «تجربه ایران نشان داده است که هیچ بحرانی مطلق نیست و هیچ بن‌بست دائمی‌ای وجود ندارد. پنجره دیپلماسی برای جمهوری اسلامی ایران، حتی در طوفانی‌ترین روزها، گشوده و برقرار و باقی است.» وزیر امور خارجه ایران که تاکید دارد «آنچه اهمیت دارد، اعتماد به توان گفت‌وگو و پایداری در منطق تعامل است»، گفته است: «در روزگاری که بسیاری دیپلماسی را با معامله اشتباه گرفته‌اند، ایران نشان داده است که مذاکره نه نشانه ضعف بلکه استمرار حاکمیت عقل است. کسی که در گفت‌وگو راه می‌جوید در حقیقت راه صلح و عزت را جست‌وجو می‌کند.» او در این نشست نیز با تاکید بر اینکه «بالا نگه داشتن پرچم مذاکره با عزت، حکمت و مصلحت از سوی جمهوری اسلامی ایران در تمام سال‌های اخیر، راهبردی بوده که مقام معظم رهبری آن را به همه دولت‌ها از جمله دولت چهاردهم تکلیف فرموده‌اند»، گفت: «رویدادهای اخیر نشان داد که دیپلماسی حتی در زیر آتش جنگ برقرار است.» عراقچی تصریح کرد: «از دیده دستگاه دیپلماسی که وظیفه ذاتی آن دفاع از تمامیت آب و خاک و آسمان ایران، استقلال کشور، حاکمیت ملی و منافع مردم ایران عزیز است گفت‌وگو راهی برای اثبات عقلانیت، حفظ صلح و پایداری بر اصول به شمار می‌رود.» او در عین حال با تاکید موکد بر اینکه «گفت‌وگو و مذاکره با قُلدری و قُلدرمآبی و با دیکته کردن و دستور دادن متفاوت است»، گفت: «جمهوری اسلامی ایران با دشمن غدّار و متجاوزی که در حین مذاکره از مدار گفت‌وگو خارج شده و به تهدید و تهاجم روی آورده است، مذاکره نمی‌کند.» عراقچی سپس تصریح کرد: «شرط استمرار و بقای مذاکره و گفت‌وگو، تضمین بر متعهد ماندن به دیپلماسی از موضع برابر است.» رییس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی همچنین یادآور شد که «شرط موفقیت مذاکره» نیز «ملزم ماندن به اصل منافع متقابل برای هر دو طرف مذاکره است.»
دلایل تعلل در ازسرگیری مذاکرات به‌روایت جلال میرزایی
باوجود انتقادهای شماری از کارشناسان سیاست خارجی و روابط بین‌الملل و حتی بعضی از چهره‌های شاخص جبهه اصلاحات ایران به‌عنوان مهم‌ترین حامی انتخاباتی مسعود پزشکیان از عملکرد سیدعباس عراقچی و مجموعه وزارت امور خارجه دولت اما برخی از دیگر تحلیلگران معتقدند که اگر چنین گره کوری در روابط پرتنش ایران و آمریکا افتاده و هیچ کورسوی امیدی هم به گشایش در این اوضاع دیده نمی‌شود، لزوما به‌خاطر عملکرد ضعیف وزیر امور خارجه نیست.
جلال میرزایی، نماینده پیشین مجلس و استاد علوم‌سیاسی دانشگاه که از جمله ناظرانی است که از این زاویه به مسائل دیپلماتیک کشور و مشخصا بحث مذاکرات هسته‌ای می‌نگرد، در گفت‌وگوی خود با «جهان‌صنعت» می‌گوید: «ایران همواره دنبال تعامل بوده و هنوز هم درهای دیپلماسی را به روی طرفین غربی توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ میلادی نبسته است اما آمریکا و تروئیکای اروپایی نه‌تنها حاضر به هیچ نرمشی نیستند بلکه به نظر می‌رسد تمایلی هم به مذاکره با ایران ندارند.» او که معتقد است «علت تمایل ایران به مسیر دیپلماسی و مشخصا ادامه پایبندی به ان‌پی‌تی این است که می‌خواهد از این طریق دستاوردهای هسته‌ای خود را حفظ کند و مثلا غنی‌سازی اورانیوم را حتی اگر شده با غلظت کمتر میزان کنونی ادامه دهد اما اروپایی‌ها و آمریکا حتی این را هم نمی‌پذیرند و از غنی‌سازی صفر حرف می‌زنند.»
میرزایی با اشاره به استقبال تهران از بازگشت به میز مذاکرات از اوایل سال جاری و پایبندی بر روند مذاکرات، تاکید دارد: «اگر این اتفاق نیفتاد، مشخصا به‌خاطر حملات اسرائیل و متعاقبا آمریکا به مراکز هسته‌ای و نظامی و فرماندهان ارشد سپاه در جریان جنگ ۱۲روزه بود.»
این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه همچنین در واکنش به این پرسش «جهان‌صنعت» که در این اوضاع، مشخصا چه راهکاری پیش‌روی ایران قرار دارد، می‌گوید: «ابتکار دیپلماتیک ایران در این شرایط پیچیده می‌تواند این باشد که فضای عمومی و رسانه‌ای را در سطح بین‌المللی به‌نحوی مدیریت کنیم که طرفین غربی برجام تحت‌فشار افکار عمومی جهانی قرار گیرند تا مگر بدین ترتیب، آنها در مواضع خود تجدیدنظر کرده و برای دستیابی به راه‌حلی برد-برد که رضایت هر دو سوی توافق را تامین کند، تلاش کنند.»
گرایش به شرق، نباید جایگزین مذاکره با غرب باشد
این نماینده پیشین مجلس همچنین تاکید کرد: «ما در حال حاضر به‌نحوی شاهد شکل‌گیری یک نوع دوقطبی میان شرق و غرب در بحث هسته‌ای و تعاملات بین‌المللی ایران در داخل کشور هستیم که در عمل هم نتیجه‌ای برای کشور به همراه ندارد. حال آنکه اگر هم قرار است روی این دوگانه تاکید کنیم، باید به‌نحوی عمل کنیم که دست‌کم در قبال نزدیکی به چین و روسیه، طرفین غربی را ترغیب کنیم که به‌سمت مذاکره با ما گام بردارند.» میرزایی که معتقد است «این گرایش به شرق، نباید جایگزین مذاکره با غرب باشد»، در پایان تصریح کرد: «نباید این را القا کنیم که قرار است صرفا به‌سمت مقاومت برویم و نیازی هم به مذاکره نداریم بلکه باید از درهم‌تنیدگی مسائل بین‌المللی و اختلافات غرب و شرق و مشخصا مشکلات آمریکا با روسیه در بحث جنگ اوکراین و اختلافات ترامپ به چین به‌دلیل رقابت‌های اقتصادی این دو کشور، در راستای منافع ملی خود استفاده کنیم.» بدین ترتیب به‌نظر می‌رسد پیشنهاد مستتر در کلام جلال میرزایی این است که ایران باید با اتخاذ نوعی رویکرد موازنه منفی از حمایت چین و روسیه برای ترغیب آمریکا و اروپا به ازسرگیری مذاکرات استفاده کند و در مقابل از اختلافات با آمریکا و غرب نیز به‌عنوان عاملی برای تحریک چین و روسیه برای حمایت بیشتر از ایران بهره‌برداری کند. پیشنهادی که اگرچه در این سال‌ها بارها و بارها با تعابیر گوناگون مطرح شده اما هرگز مورد توجه تصمیم‌گیران سیاست خارجی کشور قرار نگرفته است!
