اختلاف بر سر دارورسانی آنلاین
فرشته قهرمانی– نظام سلامت در ایران طی سال‌های اخیر، همگام با روند جهانی، به‌شدت به‌سمت بهره‌گیری از فناوری‌های نوین دیجیتال پیش رفته است. یکی از شاخص‌ترین این تحولات، ظهور پلتفرم‌های اینترنتی توزیع و تحویل دارو است که با هدف تسهیل دسترسی مردم به خدمات سلامت و کاهش هزینه‌ها شکل گرفته‌اند.
این نوآوری اما در فضای پیچیده و حساس دارویی کشور، با مخالفت‌ها و چالش‌های جدی مواجه شده است؛ چالش‌هایی که به تعارض عمیق میان نهادهای ناظر مانند وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو از یک‌سو و بخش‌خصوصی و پلتفرم‌های فعال در این حوزه از سوی دیگر منجر شده است.
نشست تخصصی بررسی سکوهای اینترنتی توزیع دارو که همزمان با نمایشگاه ایران‌ساپلکس برگزار شد، بازتابی دقیق از این مناقشه است؛ مناقشه‌ای که بیش از هرچیز، بحران تنظیم‌گری، مسائل امنیتی و مباحث اخلاقی را در کانون توجه قرار می‌دهد.
بستر قانونی و خلأهای اجرایی
یکی از نکات محوری در این مناقشه، وجود قانون مصوب و مقررات نسبتا جامع در حوزه دارورسانی آنلاین است. براساس قانون مصوب سال۱۳۹۳ و بند۱۷ سیاست‌های کلی نظام سلامت، وزارت بهداشت متولی صدور مجوز و نظارت بر فعالیت‌های پزشکی و دارویی کشور است.
با این حال، در عمل اجرای این قوانین با تاخیرهای متعدد مواجه شده است. مهدی خدادادی، رییس کمیسیون سلامت دیجیتال سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، به‌صراحت اعلام کرد که مصوبه هیات‌وزیران تیر۱۴۰۱ که وزارت بهداشت و وزارت ارتباطات را موظف به تدوین دستورالعمل‌های دارورسانی کرده، تا خرداد۱۴۰۳ هنوز اجرا نشده است. این وضعیت باعث شده پلتفرم‌ها در یک فضای خاکستری فعالیت کنند و حتی برخی از آنها بدون ضوابط دقیق وارد بازار شوند.
از سوی دیگر، اعتراض وزارت ارتباطات به راه‌اندازی سامانه جامع سازمان غذا و دارو بدون مجوز لازم، بر ابعاد پیچیدگی قانونی افزوده است. به‌گفته خدادادی، ورود سازمان غذا و دارو به حوزه اقتصاد دیجیتال و راه‌اندازی سامانه‌های موازی، نه‌تنها به تداخل نهادهای تنظیم‌گر دامن زده بلکه رقابت ناعادلانه‌ای را ایجاد کرده است.
زاویه‌دید پلتفرم‌ها؛ اجرای قانون و عدالت دسترسی
نمایندگان بخش‌خصوصی و پلتفرم‌های دارورسان تاکید می‌کنند که آنها تنها واسطه‌ای بین داروخانه‌های مجاز و بیماران هستند و هیچ دارویی را انبار نمی‌کنند.
ژوبین علاقبند، عضو هیات‌مدیره انجمن تجارت الکترونیک، با رد فرض دسترسی پلتفرم‌ها به محتویات نسخه‌های بیماران گفت که داروخانه‌ها مسوول بسته‌بندی و تحویل دارو به پیک هستند و پلتفرم صرفا رابط است. به‌نظر او مشکل اصلی این است که سازمان غذا و دارو به‌جای تعیین ضوابط، وارد عرصه رقابت با بخش‌خصوصی شده است.
این دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که پلتفرم‌ها خود را بازیگرانی مسوول در نظام سلامت دیجیتال می‌دانند که می‌توانند نقش میانجی‌گری بین عرضه و تقاضا را بهبود دهند و دسترسی به دارو را برای اقشار کم‌برخوردار آسان‌تر کنند.
دیدگاه نهاد ناظر؛ خطر تخطی و لزوم حاکمیت امنیتی
در نقطه مقابل، سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت با نگرانی‌های جدی امنیتی و قانونی مواجه هستند. رامین مقدم، مدیر پروژه دارورسانی اینترنتی سازمان غذا و دارو، پلتفرم‌ها را متهم به «تجاوز به حکمرانی» کرده و هشدار داد که سلامت، کالایی استراتژیک است که نباید با منطق بازار آزاد و کاپیتالیستی اداره شود.
او اشاره کرد که ضوابط و مقررات ابلاغ‌شده از اسفند۱۴۰۲ توسط سازمان نادیده گرفته شده و این بی‌توجهی می‌تواند سلامت عمومی را به خطر اندازد. مقدم همچنین از نفوذ سیاسی و لابی‌گری پلتفرم‌ها در مجامع قانونگذاری انتقاد کرد و افزود که سلامت مردم نباید به این بازی‌های قدرت آلوده شود. محمود فاضل، رییس شورای عالی نظام پزشکی، نسبت‌به تهدیدات سایبری و امنیت داده‌های حساس بیماران هشدار داد و بر لزوم حفظ حاکمیت داده‌ها تاکید کرد. او معتقد است نهادهای غیرمرتبط حق دخالت در نظام سلامت را ندارند و وزارت بهداشت باید به‌عنوان تنها متولی، حاکمیت کامل را در این حوزه حفظ کند.
این نگرانی‌ها منعکس‌کننده چالش‌های جهانی در زمینه سلامت دیجیتال است؛ چالش‌هایی که در ایران با زمینه‌های امنیتی و سیاسی پیچیده‌تر شده است.
چالش نظارت و تنظیم‌گری؛ پیش‌نیاز یک نظام سلامت دیجیتال پایدار
یکی از مسائل کلیدی که در نشست به آن پرداخته شد، نوع و سطح نظارت بر پلتفرم‌های دارورسان بود. برخلاف رویکرد سنتی که بر نظارت پسینی (رسیدگی به تخلفات بعد از وقوع) تاکید دارد، سازمان غذا و دارو خواهان نظارت پیشینی است تا از هرگونه تخلف و سوءاستفاده احتمالی پیشگیری شود. این نگرانی‌ها از آنجا ناشی می‌شود که دارو محصولی حساس است و کوچک‌ترین تخلف در زنجیره تامین و تحویل می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد. به‌گفته عباس کبریایی‌زاده، رییس فدراسیون اقتصاد سلامت، تحویل دارو بخش جدایی‌ناپذیر زنجیره تامین است و باید از نظر فنی و قانونی تحت کنترل سختگیرانه باشد. در عین حال اما برخی کارشناسان تاکید دارند که نظارت باید هوشمندانه و مبتنی‌بر فناوری‌های نوین مانند داده‌کاوی و بیگ‌دیتا باشد تا نه‌تنها سلامت تامین شود بلکه جریان خدمات‌رسانی مختل نشود و نوآوری نیز حفظ شود.
تناقض میان نیاز به کنترل دقیق و ضرورت تسهیل دسترسی، نقطه تعارض اصلی میان نهادهای ناظر و فعالان بخش‌خصوصی است.
تجربیات جهانی و درس‌هایی برای ایران
رییس اسبق سازمان غذا و دارو، رسول دیناروند، با نگاهی واقع‌بینانه به موضوع اشاره کرد که تحویل دارو توسط پیک و توزیع آنلاین ممنوعیت قانونی ندارد بلکه باید چارچوب‌هایی برای جلوگیری از سوءاستفاده ایجاد شود.
او تصریح کرد که باید ضمن رعایت مقررات سختگیرانه در داروخانه‌ها، از روندهای جهانی عقب نماند و امکان استفاده از فناوری‌های نوین در سلامت را فراهم کرد. تجارب جهانی نشان می‌دهد که نظام‌های سلامت پیشرفته، با تعریف چارچوب‌های دقیق امنیتی، حریم خصوصی و مجوزدهی، به پلتفرم‌های دیجیتال اجازه داده‌اند نقش موثری در توزیع دارو ایفا کنند و در عین حال سلامت عمومی را حفظ کنند.
ایران نیز برای دستیابی به این تعادل، نیازمند هماهنگی نهادهای قانونگذار، ناظر و بخش‌خصوصی است.
دیناروند می‌گوید: از زمانی که من آخرین‌بار رییس سازمان بودم، تقریبا هشت سال گذشته است. دعواها و بحث‌های مربوط به نسخه‌پیچی الکترونیک و تربیت‌داری الکترونیک، آن زمان هم وجود داشت و حتی پیش از آن نیز مطرح بود. از نگاه من، تحویل دارو توسط پیک، براساس قوانین موجود، امکان‌پذیر است یعنی فردی که به داروخانه مراجعه می‌کند، الزاما نباید خودش صاحب نسخه باشد. هرکسی می‌تواند نسخه شخص دیگری را تحویل دهد و دارو را دریافت کند و از این نظر، هیچ منع قانونی وجود ندارد. بنابراین این فرد می‌تواند حتی یک پیک باشد. از این منظر، می‌توانیم تحویل دارو را به‌صورت الکترونیکی و از طریق پلتفرم‌ها هم در نظر بگیریم و از لحاظ قانونی منعی برای آن نمی‌بینم.
وی ادامه می‌دهد که البته ملاحظات متعددی در این زمینه وجود دارد اما از بُعد حقوقی، مانعی نداریم. تحویل دارو لزوما یک فرآیند پزشکی نیست اما نیازمند رگولاتوری(تنظیم‌گری) دقیق است، گفت: «باید قواعد و ضوابط مشخصی برای آن تعریف شود، به‌ویژه زمانی‌که اطلاعات نسخه در یک پلتفرم تجمیع می‌شود. اگر این فرآیند تحت نظارت دقیق نباشد، احتمال سوءاستفاده و بهره‌برداری غیرقانونی بالا می‌رود.»
رییس اسبق سازمان غذا و دارو افزود: «نباید فراموش کنیم که نسخه‌پیچی، فرآیندی است که قانونا فقط در فضای داروخانه مجاز است. اگر دارویی در خارج از داروخانه تهیه شود، یا از طریق یک داروخانه ولی بدون رعایت ضوابط قانونی عرضه شده (که تخلف است)، یا به‌طور کلی خارج از شبکه رسمی اتفاق افتاده که خطرناک است. مگر هم‌اکنون ما با پدیده‌ای مثل ناصرخسرو مواجه نیستیم؟ متاسفانه هستیم. داروهای حیاتی‌ای که برخی بیماران یا خانواده‌های‌شان تصور می‌کنند باید به هر قیمتی تهیه شوند چون مثلا کمیاب است، خارج از فهرست رسمی است یا برخی‌ها تصور می‌کنند اثر معجزه‌آسا دارد، از مسیرهای غیررسمی تامین می‌شود.»
به‌گفته این مقام پیشین، بدون نظارت و چارچوب مشخص، حتی پلتفرم‌های دیجیتال هم می‌توانند زمینه‌ساز رشد بازارهای غیررسمی و حتی قاچاق دارو شوند، مگر آنکه از ابتدا زیرساخت‌های حقوقی و نظارتی آن به‌درستی طراحی شده باشد. وی گفت: «ما می‌توانیم فرآیند نسخه‌پیچی الکترونیک را در داروخانه‌های مجاز کشور پیاده کنیم و پلتفرم‌های مورد تایید نیز در مرحله تحویل دارو مشارکت داشته باشند. البته این امر نیازمند تدوین مقررات دقیق، نظارت مستمر و تعیین صریح مسوولیت‌هاست.»
دیناروند تاکید کرد: «در زمان مسوولیتم، همواره به دوستان داروساز و انجمن داروسازان می‌گفتم که نمی‌توان با موج تحولات و پیشرفت‌های فناورانه مقابله کرد. این روندها جهانی هستند، می‌آیند و از ما عبور می‌کنند. ما باید یاد بگیریم چطور از آنها درست، منطقی و ایمن بهره‌برداری کنیم. همین حالا نگاه کنید، روزانه چند صد‌هزار سفارش غذا از طریق پلتفرم‌های دیجیتال در کشور انجام می‌شود. چرا نتوان چنین مدلی را با رعایت اصول، در داروخانه‌ها اجرا کرد؟»
وی در ادامه با اشاره به روندهای جهانی در حوزه دیجیتال‌سازی و خدمات سلامت گفت: «تحولاتی مثل نسخه‌پیچی الکترونیک و تحویل دارو از طریق پلتفرم‌های دیجیتال، پدیده‌ای جهانی است و در کشور ما نیز به‌تدریج در حال شکل‌گیری است. نمی‌توان مقابل آن ایستاد. باید آن را درست و منطقی مدیریت و از آن استفاده کرد.»
رییس اسبق سازمان غذا و دارو تاکید کرد: «اگر با این روند مقابله کنیم، عملا راهی به شکست می‌بریم. چون نهایتا یک‌جا کسی به‌جای ما قانون را تنظیم می‌کند، پلتفرم را طراحی می‌کند یا اختیار را در دست می‌گیرد و آن وقت می‌گوییم چرا ما نادیده گرفته شدیم. این برخورد انفعالی، عملا ما را از صحنه حذف می‌کند. درحالی‌که باید از ابتدا خودمان وارد فرآیند طراحی، نظارت و قانونگذاری باشیم.»
وی با تاکید بر لزوم مشارکت فعال نهادهای رسمی حوزه سلامت در تنظیم‌گری پلتفرم‌های توزیع دارو گفت: «منظورم از نظام دارویی کشور، همه ارکان آن است؛ از انجمن داروسازان گرفته تا سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت. ما باید خودمان پیشگام این تحولات باشیم و مقررات روشن و دقیق برای آن تنظیم کنیم.» دیناروند با اشاره به ظرفیت‌های پلتفرم‌های دیجیتال افزود: «پلتفرم‌ها تنها محل سفارش‌گیری نیستند بلکه پایگاه‌های داده‌های بزرگ(Big Data) هستند. الگوریتم‌هایی که در آنها به کار می‌رود، می‌توانند رفتارهای کاربران را تحلیل کنند، الگوهای مصرف را تشخیص دهند و قابلیت داده‌کاوی عظیمی دارند. این داده‌ها ارزشی بسیار فراتر از جنبه تجاری سفارش‌ها دارند و می‌توانند در خدمت نظام سلامت قرار بگیرند.» وی تاکید کرد: «برای تحقق این هدف، باید رگولاتوری دقیقی داشته باشیم. وزارت بهداشت باید به این داده‌ها دسترسی داشته باشد؛ هم برای مطالعات و سیاستگذاری‌های سلامت و هم برای نظارت و جلوگیری از دسترسی‌های غیرمجاز یا سوءاستفاده‌های احتمالی.»
رییس اسبق سازمان غذا و دارو در پایان گفت: «پیشنهاد من این است که پلتفرم‌ها در این فرآیند دیده شوند اما با نظارت، مقررات‌گذاری شفاف و مشارکت همه ذی‌نفعان نظام دارویی کشور.»
زمان تصمیم‌گیری رسیده است
دارورسانی آنلاین، پدیده‌ای نوظهور و اجتناب‌ناپذیر در مسیر تحول دیجیتال نظام سلامت ایران است که فرصت‌هایی بزرگ برای افزایش عدالت دسترسی به خدمات سلامت و کاهش هزینه‌ها فراهم می‌کند.
این فرصت‌ها اما در بستر تعارضات قانونی، نگرانی‌های امنیتی و اختلافات نهادهای تنظیم‌گر با بخش‌خصوصی، در معرض خطر جدی قرار گرفته‌اند.
برای حفظ منافع مردم و نظام سلامت، ضروری است که وزارت بهداشت، سازمان غذا و دارو و وزارت ارتباطات در چارچوب قانون و با همکاری نزدیک، فرآیندهای تنظیم‌گری، نظارت و اجرا را بهبود دهند و پلتفرم‌ها نیز موظف به رعایت کامل قوانین و مقررات شوند.
تنها با هم‌گرایی، شفافیت و نوآوری می‌توان از این گذرگاه سخت عبور و نظام سلامت دیجیتال ایران را به استانداردهای جهانی نزدیک کرد.
