انقلاب خورشیدی در دل آفریقا
جهانصنعت– آن حس انتظار برای تعمیرکار کابل که گفته بین ساعت۸صبح تا۶عصر میآید و شما تمام روز را تلف میکنید ولی او هرگز نمیآید، چطور است؟ حالا تصور کنید همان وضعیت اما تعمیرکارکابل خود «برق» و روز ۵۰سال باشد و شما یکی از ۶۰۰میلیوننفر متقاضی هستید. درنهایت دیگر منتظر نمیمانید و خودتان راهحل را پیدا میکنید. کاری که همینحالا سراسر آفریقای جنوب صحرا اتفاق میافتد جاهطلبانهترین پروژه زیرساختی در تاریخ بشر است اما توسط دولتها، شرکتهای خدماتی یا کنسرسیوم بانک جهانی ساخته نمیشود. این پروژه توسط استارتاپهایی که پنلهای خورشیدی را به کشاورزان با طرحهای پرداخت قسطی میفروشند درحال ساخت و جوابدادن است.
– بیش از ۳۰میلیونپنل خورشیدی در سال۲۰۲۴ فروخته شده است.
– هر ماه ۴۰۰هزارنصب جدید خورشیدی در آفریقا دارند.
-۵۰درصد سهم بازار توسط شرکتهایی که ۱۵سال پیش وجود نداشتند.
– اعتبار کربن هزینهها را کاهش میدهد.
– چیپهای IoT در هر دستگاه نصب هستند.
– نرخ بازپرداخت بالای ۹۰درصد و برای وام افرادی با درآمد ۲دلار در روز است.
اگر بفهمید در آفریقا چه میگذرد درک میکنید که الگوی ایجاد زیرساختها در ۵۰سال آینده در سراسر جهان چگونه خواهد بود و در این مقاله این محورها بررسی میشود:
– چرا شبکه برق در آفریقا هرگز نخواهد آمد و چرا این خبر خوبی است؟
– چگونه سه معجزه(سختافزار ارزان، پرداخت بدون هزینه و (PAYG همزمان باعث موفقیت میشوند؟
– آیا این الگو فراتر از آفریقا کار میکند؟ (خبر کوتاه: همین حالا هم دارد کار میکند)
فصل صفر: کلاهبرداری «صبرکن تا برقرسانی شود»
یک آمار هست که باید شما را عصبانی کند: ۶۰۰میلیوننفر در آفریقای جنوب صحرا برق مطمئن ندارند نه به این دلیل که فناوریاش وجود نداشته یا آن را نمیخواهند بلکه تنها به این دلیل که اقتصاد واحدِ توسعه شبکه برق به مناطق روستایی بهطور کامل و غیرقابل جبران بههم ریخته است. نسخه سنتی توسعه شبکه برق معمولا اینگونه است:
– مرحله اول، ساخت نیروگاههای متمرکز.
– مرحله دوم، کشیدن خطوط انتقال در صدهاکیلومتر.
– مرحله سوم، رساندن برق به میلیونها خانه.
– مرحله چهارم، جمعآوری هزینه مصرف.
– مرحله پنجم، نگهداری همیشگی تمام این شبکه یا سیستم.
این مدل در دهه۱۹۳۰ برای برقرسانی به آمریکا عالی بود؛ زمانی که نیروی کار ارزان و مواد اولیه یارانهای بود و دولت میتوانست با قدرت مسیر خطوط را تضمین کند اما وقتی قرار است به کشاورزی برق بدهید که چهارساعت با نزدیکترین جاده آسفالت فاصله و سالی۶۰۰دلار درآمد دارد ماجرا کاملا فرق میکند. باحسابوکتاب نشان میدهم:
– هزینه اتصال یک خانوار روستایی به شبکه برق: ۲۶۶تا۲هزاردلار است.
– میانگین هزینه ماهانه برق یک خانوار روستایی: حدود ۱۰تا۲۰دلار است.
– دوره بازگشت سرمایه: ۱۳تا۲۰۰ماه است (آنهم اگر بتوان هزینه را جمعآوری کرد).
– نرخ جمعآوری هزینه در مناطق روستایی نیز پیچیده و نامشخص است.
بههمیندلیل شرکتهای برق مثل هر بازیگر منطقی دیگر جایی که اقتصاد جواب نمیدهد توسعه را متوقف کرده و این عدم توسعه دقیقا همانجایی است که مردم زندگی میکنند. این راز کوچک و کثیف بخش توسعه طی ۵۰سال گذشته شبکه برق در آفریقا بوده است: «ما درحال کار روی توسعه شبکه هستیم ولی درواقع روی توسعه شبکه کار نمیکنیم چون اقتصادش غیرممکن بوده اما باید بگوییم کار میکنیم تا سرمایهگذاران همچنان بودجه بدهند. دراینمیان ۵/۱میلیاردنفر تا ۱۰درصد درآمدشان را صرف نفت سفید، گازوئیل و سوختهای آلاینده کرده، کیلومترها راه میروند تا تلفن همراهشان را شارژ کنند، نمیتوانند دارو یا غذا را در یخچال نگه دارند، بچههایشان نمیتوانند بعد از تاریکی درس بخوانند و زنان هر روز دود ناشی از پختوپز را به اندازه دوپاکت سیگار استنشاق میکنند.
فصلیک: معجزه سختافزار خورشیدی
درحالیکه همه درگیر بحث درباره تعرفههای خرید تضمینی برق و نیروگاههای خورشیدی مقیاس بزرگ بودند اتفاق شگفتانگیزی برای هزینه انرژی خورشیدی افتاد که درنمودار زیر نمایان است.
تاریخچه قیمت پنل خورشیدی به شرح زیر است:
– ۱۹۸۰: هر وات ۴۰دلار
– ۲۰۰۰: هر وات ۵دلار
– ۲۰۱۰: هر وات ۵۰/۱دلار
– ۲۰۲۰: هر وات ۳۰/۰دلار
– ۲۰۲۵: هر وات ۲۰/۰دلار
در ۴۵سال ۵/۹۹درصد کاهش نشان داده و مثل قانون مور در رایانهها فقط برای نور خورشید اتفاق افتاده اما نکته عجیبتر در اینباره در مورد قیمت مجموعه کامل سیستم خورشیدی خانگی است.
تحول سیستمهای خورشیدی خانگی:
– ۲۰۰۸: حدود ۵هزاردلار(فقط قابل تهیه برای افراد ثروتمند شهرنشین در کنیا)
– ۲۰۱۵: حدود ۸۰۰دلار(مناسب برای کشاورزان طبقه متوسط)
– ۲۰۲۵: حدود ۱۲۰تا۱۲۰۰دلار(قابل تهیه برای کشاورزان کوچک و کمدرآمد)
هزینه باتریها نیز ۹۰درصد سقوط کرد و لامپهای LED بسیار کارآمد شدند. تولید در چین بهطرز خارقالعادهای بهینه شد. لجستیک در آفریقا هم بهشکل چشمگیری بهبودیافت. تمام این روندها بین سالهای ۲۰۱۸تا۲۰۲۰ به هم رسیدند و ناگهان اقتصاد انرژی خورشیدیِ خارج از شبکه برق سراسری بهکلی دگرگون شد. سختافزار دیگر مشکل نبوده و مساله حل شده بود اما هنوز یک مانع بزرگ و بهظاهر حلنشدنی وجود داشت: پرداخت ۱۲۰دلارِ پیشپرداخت برای کسی که روزی ۲دلار درآمد داشته هیچ فرقی با پرداخت یکمیلیوندلار ندارد و اینجاست که داستان جذاب میشود.
فصل دوم: معجزه هزینه تراکنش صفر
یک درس تاریخی کوتاه: در سال۲۰۰۷ شرکت Safaricom، اپراتور تلفن همراه کنیا سرویس M-PESA را راهاندازی کرد؛ یک پلتفرم پول موبایلی که به مردم اجازه میداد از طریق SMS پول منتقل کنند و همه فکر میکردند شکست میخورد.
چرا باید کسی از تلفنش برای ارسال پول استفاده کند؟ در سال۲۰۲۵ اما ۷۰درصد کنیاییها از پول موبایلی نه درکنار بانکها بلکه بهجای بانکها استفاده میکنند. کنیا بیشتر از هرکشور دیگری درجهان سرانه تراکنش موبایلی داشته و این سیستم کارکرد یک مشکل واقعی را حل میکرد: مردم کنیا همین حالا هم از شبکههای غیررسمی برای ارسال پول استفاده میکنند و M-PESA فقط آنرا ارزانتر و امنتر کرد. نکته مهم اینجاست که M-PESA یک بستر پرداخت ایجاد کرد که تقریبا هزینه تراکنش صفر را همراه داشته یعنی میتوانید با صرفه اقتصادی پرداختهای خیلی کوچک را جمعآوری کنید و بهعبارتی میتوان پرداختهای ۲۱سنت در روز را جمع آوری کرد. این موضوع یک مدل تامین مالی را فعال کرد که همهچیز را تغییر داد: پرداخت بهاندازه مصرف.
فصل سوم: تبدیل محصول به خدمت-جهش PAYG
این همان کلید اصلی و چیزی که بقیه مسائل را ممکن میکند بوده و مدل کار اینگونه است:
یک شرکت(مثل SunKing یا SunCulture) سیستمی خورشیدی در خانه شما نصب میکند.
- شما حدود ۱۰۰دلار پیشپرداخت میدهید.
- ماهانه ۴۰تا۶۵دلار برای مدت ۲۴تا۳۰ماه پرداخت میکنید.
- سیستم یک چیپ GSM دارد که به شرکت متصل است.
- عدم پرداخت=خاموشی از راه دور
- پرداخت ادامهدار=برق ادامهدار
- بعد از ۳۰ماه مالک سیستم میشوید و برق برای همیشه رایگان است.
و نکته جادویی این است: شما یک سیستم خورشیدی ۱۲۰۰دلاری نمیخرید بلکه فقط خرج هفتگی ۳تا۵دلاری نفت سفید را با یک اشتراک ۲۱سنتی در روز جایگزین میکنید. این یعنی با نصف هزینه نفت سفید سیستمی را جایگزین میکنید که کیفیت بهتر، نور بهتر، شارژ گوشی، رادیو، بدون دود و کاهش بیماریهای تنفسی را بههمراه دارد. نرخ بازپرداخت به این صورت بوده که بیش از ۹۰درصد مشتریان اقساط را بهموقع پرداخت میکنند زیرا این دارایی هر روز کار میکند و ارزش واقعی روزانه ارائه میدهد. گزینه دیگر بازگشت به چراغ نفتی و تاریکی است که هیچکس نمیخواهد و این همان «نوآوری» بوده که همه نادیده گرفتند. سختافزار ارزان شد اما PAYG دسترسیپذیرش کرد و پول موبایلی PAYG را از نظر اقتصادی پایداریپذیر کرد. اکنون باید دید ترکیب این سهمولفه در دو مطالعه موردی چه اتفاقی میآفریند.
مطالعه موردی اول: Sun King سال۲۰۲۳ ۲۳میلیون محصول خورشیدی توسط Sun King فروخته شد. این شرکت ۴۰میلیون مشتری را در ۴۲کشور پوشش میدهد و هدفش فروش ۵۰میلیونواحد تا سال۲۰۲۶ است. دامنه محصولات از چراغهای خورشیدی دستی تا کیتهای خورشیدی چنداتاقه خانگی و اجاقهای LPG پاک را شامل میشود. محصولات:
– چراغهای خورشیدی دستی(۵۰تا۱۲۰دلار)
– سیستمهای خورشیدی چنداتاقه (۲۰۰تا۵۰۰دلار)
– اجاقهای پاک
(LPGپس از خرید شرکت
PayGo Energy)
– امکان شارژ تلفن، ذخیره انرژی و روشنایی
هر بار رشد مرحله بعدی را آسانتر میکند. این یک «حاشیه رقابتی مرکب» است که دائما تقویت میشود و نکتهای که بیرون از آفریقا کمتر درک شده این است که Sun King بیش از ۵۰درصد سهم بازار دسته خود را دارد. این یک استارتاپ کوچک و تازهکار نبوده بلکه یک تامینکننده زیرساخت مسلط است.
برای مقایسه بهتر فرض کنید که یک شرکت تازهکار ۵۰درصد بازار پنلهای خورشیدی خانگی آمریکا را در اختیار داشته باشد؛ با این تفاوت که بازار و اثرگذاری در آفریقا حتی بزرگتر است چون اصلا شبکه برق سراسری رقیب وجود ندارد.
مطالعه موردی دوم SunCulture: هک ۱۴هزاردلاری برای هر هکتار
اگر Sun King راهحل روشنایی و برق خانگی، SunCulture راهحل افزایش بهرهوری کشاورزی و اعداد آن حتی باورنکردنیتر از Sun King بوده، مشکل در آفریقا این است که:
– ۹۵درصد زمینهای کشاورزی آفریقای جنوب صحرا وابسته به باران است.
– کشاورزان سالانه ۲میلیارد دلار برای پمپهای دیزلی هزینه میکنند.
راهحل SunCultureدر اینباره بدین شرح است:
– پمپهای آبیاری خورشیدی
– پایش از راه دور با IoT
– مدل( PAYG۱۰۰ دلار پیشپرداخت و ۴۰تا۶۵دلار ماهانه)
– نصب رایگان و گارانتی ۱۰ساله
– آبیاری قطرهای بهصورت همراه
نتایج این راه حل بدین صورت است:
– افزایش عملکرد محصول سهتا پنجبرابر.
– افزایش درآمد از ۶۰۰دلار درهکتار به ۱۴هزاردلار در هکتار.
– هزینه نهایی صفر پس از پرداخت کامل(بدون دیزل).
– آبیاری تمامسال بهجای فصلی.
– صرفهجویی ۱۷ساعت در هفته از آبکشی دستی.
مقیاس فعالیت این طرح به شرح زیر بوده است:
– بیش از ۴۷هزارسیستم نصبشده است.
– بیش از ۴۰هزارکشاورز بهرهمند شدند.
– ۵۰ بالای درصد سهم بازار در بخش کشاورزان خرد را دارد.
– فعالیت در ششکشور کنیا، اوگاندا، اتیوپی، ساحل عاج، زامبیا، توگو را همزمان دارد.
این یک خیریه نبوده و موشکی فضایی است. بخش هیجانانگیز ماجرا بدین صورت بوده: پمپ خورشیدی SunCulture که جایگزین دیزل میشودرا به یاد دارید؟ هر پمپ سالانه ۹/۲تن CO₂ را حذف میکند. حالا ضرب کنید در ۴۷هزارپمپ که میشود سالانه ۱۳۶هزارتن CO₂و در هفتسال حدود بیش از ۳میلیونتن کاهش تجمعی دیاکسیدکربن اتفاق افتاده و اینجا «هک» اصلی اتفاق میافتد: کسی حاضر است برای این کاهش CO₂ پول بدهد؟
فصل ۴: بگذار دیگران هزینه را بپردازند
اینجاست که اعتبار کربن وارد میشود.SunCulture نخستین شرکت آفریقایی فعال در آبیاری خورشیدی است که اعتبار کربن ثبتشده با Verra دارد. هر تن CO₂ جلوگیریشده میتواند ۱۵تا۳۰دلار فروخته شود(اعتبارهای کشاورزی باکیفیت و نه طرحهای مشکوک جنگلکاری). اگردوباره «چرخه شتابگیر» را در این جا مرور کنیم اینبار با سوپرشارژ اعتبارات کربن همراه است:
- نصب سیستم خورشیدی.
- سیستم جایگزین پمپ دیزلی میشود(تاییدشده با دادههای IoT)
- کاهش مصرف گازوئیل=صدور اعتبار کربن.
- فروش اعتبارها به شرکتهایی که نیاز به جبران انتشار دارند.
- درآمد کربنی ۲۵تا۴۰درصد هزینه اولیه را کاهش میدهد.
- کاهش هزینه=بازار هدف چهارتا پنجبرابر بزرگتر میشود.
- نصب سیستمهای بیشتر=اعتبار کربن بیشتر.
- تکرار چرخه.
جالبتر اینکه برخی حاضرند پیشاپیش برای این اعتبارها پول بدهند. بنیاد توسعه بینالمللی بریتانیا با SunCulture این مدل را آغاز کرده است. آنها ۶/۶میلیوندلار «تامین مالی تجهیزات با پشتوانه کربن» فراهم کردند. ریسک نوسان قیمت اعتبارها را خودشان پذیرفته، SunCulture سرمایه نقدی میگیرد و کشاورزان پمپها را ۲۵تا۴۰درصد ارزانتر دریافت میکنند. این همان چیزی است که باید باشد. تاثیر اقلیمی که پیشتر یک «بیرونی منفی» بود اکنون یک منبع درآمد است. مشکل کربن در شمال جهانی هزینه دسترسی به انرژی در جنوب جهانی را پوشش میدهد.
یک نکته درباره MRV
میدانید که با دنیای اعتبارکربن (بهخصوص MRV پایش، گزارشدهی و راستیآزمایی) مشکلاتی دارد اما اینجا MRV تقریبا بیهزینه است:
– پایش با IoT
– بدون بازرسیهای میدانی گران و پرهزینه
– داده تلمتری=اثبات عملکرد پمپ=اثبات حذف دیزل=اثبات کاهش کربن
سازوکار اعتبار کربن زیرساخت اقلیمی را به یک طبقه دارایی تبدیل میکند و این یعنی میتوان آن را در مقیاس بسیار بزرگ تامین مالی کرد. مثالی دیگر: چگونه بزرگترین جنگل آمریکا تامین مالی میشود؟
شرکت Chestnut Carbon:
– خرید زمینهای تخریبشده در جنوبشرقی آمریکا
– بازکاشت جنگلهای بومی و متنوع
– ثبت حذف کربن بلندمدت
– قراردادهای چنددهساله با شرکتهایی مثل مایکروسافت
– ۳ هزار جریب زمین خریداری شده
– ۱ میلیون درخت کاشتهشده
– هدف: احیای بیش از ۱۰۰هزار جریب تا۲۰۳۰
– ۱۰۰میلیون تن CO₂ حذف طی ۵۰سال
حالا اکنون چرا تعداد این شرکتها کم است؟ زیرا اجرای «فولاستک» یا از صفرتاصد اجرای یک پروژه واقعا وحشتناک سخت است. شما نیاز دارید به:
– تخصص ساخت سختافزار
– زنجیره تامین در بازارهای پراکنده
– شبکه توزیع آخرینمایل(۵۰۰/۲۹نماینده Sun King)
– ادغام پرداخت موبایلی
– مدلهای اعتبارسنجی برای افراد بدون حساب بانکی
– سیستمهای IoT و تلمتری
– خدمات مشتری در بیش از ۱۰زبان
– تامین مالی (سرمایه، بدهی و اوراقسازی)
– روابط بازار کربن
– عبور از مقررات بیش از ۴۰کشور
بیشتر شرکتها دو یا سهمورد از اینها را بلدند و برندگان ۱۰مورد را انجام میدهند و این همان مزیت رقابتی عظیم و پایدار است. مقیاسپذیری: چقدر میتواند بزرگ شود؟
– ۶۰۰میلیون نفر بدون برق پایدار در آفریقا
– ۵۷۰میلیون خانوار کشاورز خرد
– ۹۰۰میلیون نفر مصرفکننده اجاقهای سنتی
– این فقط آفریقاست و به آن آسیا را اضافه کنید: یکمیلیارد نفر بدون برق و درنهایت بازاری حدود ۳۰۰تا۵۰۰میلیارد دلاری.
حقیقت اما این است که این برآورد خیلی کمتر از واقعیت بوده زیرا سیستم خورشیدی، اسب تروآ است. کسبوکار واقعی چیست؟ رابطه مالی با ۴۰میلیون مشتری زیرا لایهای از زیرساخت دیجیتال ایجاد میشود که امکان ارائه:
– وام مصرفی (موبایل، موتورسیکلت و لوازم خانگی)
– تامین مالی دام و کشاورزی
– محصولات بیمهای
– خدمات سلامت
– آموزش
– پردازش پرداختها
را فراهم میکند.
بنابراین بازار واقعی کل هزینهکرد مصرفی جمعیت ۶۰۰میلیونی در حال ورود به طبقه متوسط است.
اثرهای مرتبه دوم: چه میشود اگر ۱۰۰میلیون نفر با این مدل برقدار شوند؟
– مطالعه شبانه کودکان درنتیجه نمرات بالاتر و در نتیجه مشاغل بهتر.
– کار در شب در نتیجه درآمد بیشتر.
– آبیاری سالانه درنتیجه سهتا پنجبرابر محصول و درنهایت امنیت غذایی
– شارژ گوشی و درنتیجه دسترسی به پول موبایلی و درنهایت فراگیری مالی
– یخچال درنتیجه نگهداری واکسن و درنهایت جلوگیری از بیماری
– یخچال درنتیجه ماندگاری گوشتولبنیات و درنهایت کاهش اتلاف غذا
– بدون دود نفت سفید و درنتیجه کاهش بیماریهای تنفسی
– اجاق پاک و درنتیجه جلوگیری از ۶۰۰هزار مرگ سالانه
– حذف دیزل و درنتیجه هوای پاکتر
نکته مهم اما الگوی ایجاد زیرساخت در قرن۲۱ این بوده که این الگو دستور ساخت زیرساخت در عصر جدید است آنهم نه دولتی، متمرکز و پروژههای ۳۰ساله بلکه ماژولار، توزیعشده، دیجیتالی، قابل پایش از راه دور، تامین مالی PAYG و یارانهگرفته از کربن.
مدل قرن۲۰: تولید متمرکز، دولتمحور، پروژههای غولپیکر، افقهای۳۰ساله وانحصارهای خدماتی
مدل قرن۲۱: توزیعشده و ماژولار، بخشخصوصیمحور، تامین مالی PAYG، استقرار در چند روز یا چند هفته و بازارهای رقابتی.
این الگو آینده ایجاد زیرساخت است اما سناریوی بدبینانه: چه چیز میتواند خراب شود؟
- ریسک ارزی
- ریسک سیاسی/مقرراتی
- ریسک نکول
- پیچیدگی نگهداری و خدمات
- نوسان قیمت کربن
- رقابت برق سراسری
- اختلالات زنجیره تامین
نکته جالب Sun King: اکنون بخشی از تولید را در آفریقا انجام میدهد و قرار است ۳۰۰میلیوندلار واردات را کاهش دهد.
سناریوی خوشبینانه: چرا این مدل شاید از این هم بزرگتر شود؟
- کاهش هزینهها هنوز تمام نشده:
– پنل خورشیدی: از ۲۰/۰ به ۱۰/۰ دلار تا۲۰۳۰
– باتری: ۵۰درصد کاهش دیگر
– سیستم کامل خورشیدی: از ۱۲۰۰–۱۲۰ به ۶۰۰–۶۰ دلار و این یعنی بازار هدف نه ۶۰۰میلیوننفر بلکه ۲میلیارد نفر است.
۲. ورود گسترده سرمایه ارزان از نهادهای توسعهای
نرخ تامین مالی: از ۱۵درصد به ۷–۵درصد.
بازار هدف: +۲۰۰میلیون نفر
دوره بازپرداخت: کوتاهتر.
سرعت استقرار: سه تا پنجبرابر.
- اثرات شبکهای تازه شروع شده است:
– دیدهشدن نمونه موفق به پذیرش اجتماعی
– کاهش هزینه جذب مشتری
-۴۰درصد فروش در بازارهای بالغ از معرفی دوستان:
وقتی ۳۰–۲۰درصد یک منطقه از سیستم خورشیدی استفاده کنند استفاده از آن هنجار اجتماعی میشود.
جمعبندی
وقتی شبکه برق هرگز نرسید قارهای ظهور کرد که نسخه قرن۲۱ را ساخت: ماژولار، توزیعشده، دیجیتال، تامین مالیشده توسط کاربران و یارانهگرفته از کربن. این دیگر داستان علمیتخیلیِ سولارپانک(جنبشی فرهنگی، هنری و فناوری که آیندهای پایدار، زیستمحیطی و انسانمحور را تصور میکند) نبوده بلکه این ۲۳میلیونسیستم خورشیدی ۴۰میلیوننفر و الگویی برای ساخت زیرساخت بهجای دفاع از گذشته است.
