تهران در مرز خفگی!
پویا اصل‌باغ– چند سالی است که با آغاز فصل پاییز و زمستان آسمان بیشتر کلانشهرهای کشور در محاصره آلودگی هوا قرار می‌گیرد اما امسال این مساله به قدری شدت گرفت که حتی در فصل تابستان نیز برخی استان‌ها مانند تهران، اصفهان و آذربایجان شرقی روزهای آلوده را تجربه کردند. کارشناسان معتقدند کمبود بارش و خشک‌شدن چشمه‌های اطراف شهرها از جمله عواملی است که سبب شد در تابستان نیز کیفیت هوا کاهش پیدا کند. درکنار این موارد مازوت‌سوزی، بنزین بی‌کیفیت، خودروهای فرسوده، ناکارآمدی مدیریتی و بی‌توجهی به این بحران هرسال باعث شده که آلودگی هوا در کشور تشدید شود. با این‌حال امروز در شرایطی قرار داریم که شاخص آلایندگی در بسیاری از شهرها از مرز خطر عبور کرده و به مرحله فاجعه رسیده است.
شاخص‌های شوکه‌کننده
برآوردها نشان می‌دهد از مهرماه سال جاری تا پایان آبان‌ماه میزان آلایندگی در بیشتر کلانشهرهای کشور از مرز هشدار عبور کرده است. در روز پایانی آبان شاخص آلودگی هوا در تبریز ۱۵۵، ارومیه ۱۰۸، اصفهان ۱۴۰، کرج ۱۴۵، ایلام ۱۲۱، تهران ۱۴۶، مشهد ۱۷۱، اهواز ۱۴۱ و سمنان ۱۰۷ ثبت شد. درمیان استان‌های کشور تهران هرساله نسبت به سایر استان‌ها وضعیت بحرانی‌تری را تجربه می‌کند.
تنفس ۲۱روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس در تهران
براساس اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، تهرانی‌ها در ماه گذشته ۲۱روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و ۹روز هوای قابل قبول تنفس کردند. بهترین کیفیت هوا ۲۷آبان ماه با شاخص۸۰ بود. آلوده‌ترین روز با شاخص۱۴۸ در روز ۱۳آبان به‌ثبت رسید. آلاینده شاخص این ماه ذرات معلق کمتر ۵/۲میکرون بود. طی آبان‌ماه سال گذشته تهرانی‌ها ۲۱روز هوای قابل قبول، هشت‌روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و یک‌روز هوای ناسالم ثبت شد. بهترین کیفیت هوا ۱۶آبان‌ماه با شاخص۵۷ بود. آلوده‌ترین روز با شاخص۱۵۲ در روز ۲۷آبان به‌ثبت رسید. در آبان‌ماه سال۱۴۰۲ کیفیت هوا درمجموع ۱۶روز در شرایط قابل قبول، ۱۳روز در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس و یک‌روز در شرایط ناسالم ثبت شد. ۲۴آبان با شاخص۱۵۱ آلوده‌ترین روز از منظر آلاینده ذرات معلق کوچکتر از ۵/۲میکرون بود. وضعیت هوای تهران در دومین‌ماه پاییز۱۴۰۱ به‌گونه‌ای بود که ۱۹روز در شرایط قابل قبول و ۱۱روز در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس قرار داشت. آلاینده شاخص هوای آبان‌ماه سال۱۴۰۱ ذرات معلق کمتر از ۵/۲میکرون بود. کمینه شاخص ثبت شده برای آلاینده ذرات معلق کمتر از ۵/۲میکرون عدد۶۷ و بیشینه آن عدد۱۴۳ را نشان می‌دهد. آمار شرکت کنترل کیفیت هوا تهران نشان می‌دهد کیفیت هوای تهران طی آبان‌ماه سال۱۴۰۰ نسبت به مدت مشابه سال۹۹ تعداد روزهای آلوده بیشتری را داشت چراکه کیفیت هوای تهران طی آبان سال گذشته ۱۷روز در وضعیت
قابل قبول و ۱۳روز ناسالم در شرایط برای گروه‌های حساس قرار داشت. آلاینده ذرات معلق کمتر از ۵/۲میکرون علت آلودگی هوا طی ۲۹روز آلوده آبان‌ماه این سال بود و تنها یک‌روز آلاینده شاخص دی‌اکسید گوگرد بود. آبان‌ماه سال۹۹ نیز آلاینده شاخص هوای تهران ذرات معلق کمتر از ۵/۲میکرون بود.
عوامل تاثیرگذار در آلودگی‌هوا
یکی از اصلی‌ترین عوامل آلودگی هوا به‌خصوص در شهرهای صنعتی مانند تهران، اراک، اصفهان، مشهد و تبریز نزدیکی کارخانه‌ها و شهرک‌های صنعتی به شهرهاست. در نزدیکی شهرهای بزرگ تعداد کارخانه‌ها بیشتر از سایر مناطق ایران بوده و به همین دلیل کارخانه‌های صنعتی یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا در شهرها محسوب می‌شوند. تاثیرات آلودگی هوای ناشی از فعالیت‌های صنعتی شامل افزایش بیماری‌های تنفسی، مشکلات قلبی، کاهش کیفیت زندگی، تغییرات اقلیمی و آسیب به محیط‌زیست است. سوخت‌های فسیلی هم یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا به‌خصوص در شهرهای پرجمعیت محسوب می‌شود. سوزاندن سوخت‌های فسیلی همچون زغال‌سنگ، نفت، گازوئیل و بنزین برای تولید انرژی یا حمل‌ونقل اثرات جدی بر آلودگی هوا دارد. معمولا در فصل‌های سرد سال به دلیل شرایط جوی این مشکل بیشتر بروز می‌کند. آلودگی هوای ناشی از این فعالیت‌ها شامل انتشار گازهایی همچون دی‌اکسید گوگرد دی‌اکسید نیتروژن، منواکسیدکربن، ذرات معلق مانند هیدروکربن‌های آروماتیک ناسالم مثل بنزن است. این گازها و ذرات آلاینده که در اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی تولید می‌شوند بهطور مستقیم و غیرمستقیم به‌سلامتی انسان‌ها و محیط‌زیست آسیب می‌رسانند. از سوی دیگر یکی از عواملی که در به وجود آوردن هوای آلوده موثر بوده فعالیت و تردد خودروهای فرسوده در کشور است.
تاثیر اجتماعی و اقتصادی آلودگی هوا
معضل آلودگی هوا علاوه بر خسارت جانی خسارات اقتصادی را نیز به‌دنبال دارد. به‌گونه‌ای که در تحقیقات انجام شده ازسوی وزارت بهداشت خسارت‌های اقتصادی ناشی از مرگ‌ومیر بر اثر آلایندگی جوی در سال گذشته حدودا ۱۷میلیارد دلار برآورد شده است. این خسارت‌ها معادل ۴۷میلیون‌دلار در روز یا حدودا هزارو۳۹۴همت با احتساب نرخ ارز نیمایی بوده اما پرسش این است که باتوجه به اثرات منفی این مساله چرا موضوع آلودگی هوا در کشور حل نمی‌شود؟
علیرضا شریفی‌یزدی، جامعه‌شناس درباره این موضوع در مصاحبه چند روز گذشته خود به «جهان صنعت» گفت: واقعیت این است که مساله آلودگی هوای کلانشهرها یک مساله بین‌سازمانی بوده و نمی‌توان آن را به یک نهاد خاص نسبت داد. درباره درستی یا نادرستی سیاست‌ها باید نمونه‌هایی را بررسی کرد اما اگر بخواهیم اصلاحی انجام دهیم باید از همین نقطه آغاز کنیم. در بسیاری از کشورها دولت‌ها یا خود تولید و مصرف گاز را مدیریت کرده یا گاز را وارد و در نیروگاه‌ها به برق پاک تبدیل می‌کنند و سپس آن انرژی پاک را در اختیار خانوارها قرار می‌دهند. این روش هم از نظر ایمنی بهتر بوده و هم از نظر کاهش آلودگی موثرتر است اما در کشور ما باوجود خطرات زیست‌محیطی مانند زلزله و سایر حوادث طبیعی گازرسانی گسترده‌ای انجام شده که بعضا هر خانه را به یک بمب بالقوه تبدیل کرده است. وی معتقد است که سیاست اتخاذ شده توسط مسوولان در رابطه با موضوع آلودگی نه‌تنها کافی نیست بلکه غلط نیز بوده است. وی در این‌باره گفت: در مجموع سیاست‌های مسوولان درمقابله با این بحران اشتباه بوده و اکنون در نقطه‌ای نامناسبی قرار داریم. نکته بعدی فقدان توان یا انگیزه برای استفاده از تجربه کشورهای دیگر است. به‌عنوان نمونه مکزیکوسیتی که زمانی یکی از آلوده‌ترین پایتخت‌ها بود با اجرای یک برنامه ۱۰ساله توانست کیفیت هوای خود را بهبود دهد. دولتمردان اولویت را سلامت مردم قرار داده و اقدامات ساختاری و بلندمدت انجام دادند. متاسفانه در کشور ما چنین اولویتی وجود نداشته و از تجربه‌های موفق بین‌المللی نیز بهطور موثر استفاده نشده است.
سلامت شهروندان در چنگ آلودگی
در همین زمینه مسعود احتشام، متخصص ریه و عضو هیات‌علمی دانشگاه یزد درباره اثرات فزاینده آلودگی هوا بر سلامت مردم به «جهانصنعت» گفت: آلودگی هوا مساله‌ای است که هر سال تکرار می‌شود. ریه‌ها یکی از مهم‌ترین اندام‌هایی هستند که وظیفه اکسیژن‌رسانی به بدن و تامین سوخت‌وساز سلولی را برعهده دارند و بهطور مستقیم در معرض آلودگی هوا قرار می‌گیرند. آلودگی هوا با کاهش درصد اکسیژن و افزایش گازهای سمی می‌تواند به این اندام حیاتی آسیب برساند و میزان ورود اکسیژن به بدن را کاهش دهد. این کاهش اکسیژن علاوه‌بر ایجاد اختلال در عملکرد سایر ارگان‌ها می‌تواند با رساندن مواد سمی و سرطان‌زا به بدن سلامت افراد را به‌شدت تهدید کند. وی افزود: افرادی که هنوز سیستم ایمنی آنها بهطور کامل رشد نکرده بهویژه کودکان و نوجوانان درصورت قرارگرفتن درمعرض هوای آلوده آسیب‌پذیرتر هستند زیرا بیشتر در معرض عفونت‌های تنفسی قرار می‌گیرند. در سنین زیر هشت‌سال که حبابچه‌های ریه در حال شکل‌گیری هستند و همچنین تا حدود سنین ۲۰سالگی که ریه هنوز در حال تکامل است آلودگی می‌تواند آثار مخرب‌تری برجای بگذارد. افراد مسن، بیماران مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای، افراد دیابتی، بیماران دیالیزی، افرادی که داروهای تضعیف‌کننده سیستم ایمنی مصرف می‌کنند یا تحت شیمی‌درمانی هستند نیز بیش از دیگران در معرض خطر قرار دارند. افرادی که بیماری‌های مزمن ریوی مانند آسم دارند و مجاری تنفسی آنها تحریک‌پذیری بالایی دارد هم بهویژه در هوای سرد آسیب‌پذیرتر هستند.
تاثیر بر افراد آسیب‌پذیر
احتشام اضافه کرد: آلودگی هوا از طریق ورود ذرات معلق در اندازه‌های مختلف به مجاری تنفسی فوقانی از بینی و حلق و سینوس‌ها تا مجاری تحتانی شامل نایژه‌ها و حبابچه‌های ریه آسیب وارد می‌کند. این ذرات می‌توانند اثرات شیمیایی، اسیدی یا قلیایی ایجاد کنند و با فلج کردن مژک‌های تنفسی مکانیسم دفاع طبیعی بدن را مختل کنند. با کاهش سلول‌های ایمنی ذاتی در حبابچه‌ها احتمال بروز عفونت‌های تنفسی، ذات‌الریه و حتی عفونت‌های خونی نیز افزایش می‌یابد. در بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن قلبی و ریوی، دیابت، بیماران دیالیزی، افراد تحت شیمی‌درمانی یا مبتلایان به بیماری‌های روماتیسمی که داروهای کورتونی مصرف می‌کنند خطر بروز عوارض بسیار بیشتر است. بهطور کلی کودکان خردسال و سالمندان به دلیل ضعف سیستم ایمنی آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
این متخصص ریه در پایان گفت: از نظر پیشگیری لازم است ابتدا مواجهه با آلودگی به حداقل برسد. درشرایطی که آلودگی هوا اعلام می‌شود افراد باید ترددهای غیرضروری را کاهش دهند و درصورت اجبار به خروج از منزل از ماسک‌های فیلتردار استفاده کنند. مصرف مایعات، سبزیجات، غذاهای مقوی با پروتئین کافی و حداقل نمک و ادویه و همچنین میوه‌ها و مرکبات افزایش یابد. ورزش نیز نباید فراموش شود. اگرچه هوا آلوده است اما افراد می‌توانند در فضای بسته و با حرکات ایروبیک فعالیت فیزیکی داشته باشند تا بدن در برابر استرس‌های محیطی مقاوم‌تر شود. افرادی که بیماری‌های مزمن دارند باید هرگونه تنگی‌نفس روبه‌افزایش، سرفه‌های شدید، تغییر رنگ خلط از سفید به خلط‌های رنگی یا مشاهده خون در خلط را جدی گرفته و فورا با پزشک خود مشورت کنند تا درصورت نیاز تغییر دارو یا اقدامات درمانی لازم انجام شده و شرایط بدتر نشود.
سلامت شهروندان را از دست مسوولان خارج کنید
هفته‌هاست که این بحران آسمان کشور را فرا گرفته و متاسفانه گام موثری از سوی مسوولان برای کنترل آن انجام نشده است. به نظر می‌رسد با وجود وضعیت فعلی سیاستگذاران هنوز نگاه‌شان به آسمان نیفتاده است. ضعف برنامه‌ها و ادامه سیاست‌های شکست‌خورده نه‌تنها این معضل را حل نکرده بلکه هرسال آن را وخیم‌تر نیز کرده است. در چنین شرایطی سلامت شهروندان در گرو بی‌تدبیری و بی‌برنامگی مسوولان قرار گرفته و بهطور جدی تهدید می‌شود. با این حال تنها امید می‌رود که در روزهای آتی شاهد باران باشیم وگرنه این اوضاع اسفناک همچنان باقی می‌ماند.
