اوراق قرضه؛ وامی از مردم به دولت

جهان‌صنعت – در هر اقتصادی دولت‌ها و شرکت‌ها برای تامین منابع مالی خود نیازمند ابزارهایی هستند که بتوانند پول لازم را از جامعه جمع‌آوری کرده و در زمان‌های مشخص آن را بازگردانند. اوراق قرضه یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین این ابزارهاست؛ سازوکاری که هم به دولت‌ها در تامین بودجه کمک می‌کند و هم به مردم امکان می‌دهد با ریسک نسبتا پایین در فعالیت‌های اقتصادی مشارکت کنند.

اوراق قرضه در ساده‌ترین تعریف، نوعی «وام بلندمدت» است که به‌جای دریافت از بانک، از مردم گرفته می‌شود. خریداران این اوراق درواقع به دولت یا شرکت ناشر وام می‌دهند و در مقابل تعهدی رسمی دریافت می‌کنند که در تاریخ معینی، اصل پول به‌همراه سود مشخصی به آنان بازگردانده شود. این سود معمولا به‌صورت دوره‌ای پرداخت می‌شود و به آن «بهره یا کوپن» می‌گویند.

نقش اوراق قرضه در اقتصاد بسیار فراتر از یک ابزار مالی ساده است. دولت‌ها با انتشار اوراق می‌توانند کسری بودجه خود را بدون استقراض مستقیم از بانک مرکزی جبران کنند، در نتیجه از رشد نقدینگی و تورم جلوگیری می‌شود. در مقابل مردم نیز با خرید این اوراق، سرمایه خود را در مسیری نسبتا امن و مطمئن به گردش درمی‌آورند و سودی بالاتر از سپرده بانکی دریافت می‌کنند.

به همین دلیل است که بازار اوراق قرضه در بسیاری از کشورها از ارکان اصلی ثبات اقتصادی و مالی محسوب می‌شود. اوراق قرضه انواع مختلفی دارد. اوراق دولتی که توسط دولت‌ها برای تامین هزینه‌های عمومی منتشر می‌شود، امن‌ترین نوع آن است و معمولا نرخ سود پایینی دارد زیرا دولت کمترین احتمال نکول (ناتوانی در پرداخت) را دارد.

اوراق شرکتی نوع دیگری است که شرکت‌ها برای اجرای پروژه‌های بزرگ یا توسعه فعالیت خود منتشر می‌کنند. این نوع اوراق معمولا نرخ سود بالاتری دارند چون ریسک بیشتری نیز متوجه سرمایه‌گذار است. افزون‌بر این، در سال‌های اخیر نوع خاصی از اوراق قرضه با عنوان اوراق اسلامی یا صکوک رواج یافته که به‌جای بهره، بر پایه قراردادهای شرعی و مشارکتی طراحی می‌شود.

خرید و فروش اوراق قرضه اما فقط برای سرمایه‌گذاران بزرگ یا متخصصان مالی نیست. در بسیاری از کشورها این اوراق به‌صورت خرد نیز در اختیار عموم مردم قرار می‌گیرد و حتی به ابزار پس‌انداز خانوار تبدیل شده است.

به‌عنوان مثال فردی می‌تواند با خرید اوراق قرضه پنج‌ساله دولت، سرمایه خود را در محیطی امن حفظ کرده و از سود ثابت و منظم بهره‌مند شود. یکی از مزیت‌های مهم اوراق قرضه، قابلیت نقدشوندگی آن است. دارندگان این اوراق می‌توانند پیش از سررسید، آنها را در بازار ثانویه (بورس اوراق بهادار) به دیگران بفروشند.

به این ترتیب حتی اگر فرد به پول خود زودتر از موعد نیاز داشته باشد، می‌تواند بدون از دست دادن کامل سود، دارایی خود را به نقد تبدیل کند. با این حال اوراق قرضه نیز مانند هر سرمایه‌گذار  دیگری بدون ریسک نیست.

تغییر نرخ بهره وضعیت تورم و شرایط اقتصادی کشور بر قیمت این اوراق تاثیر می‌گذارد. برای مثال اگر نرخ بهره بانکی افزایش یابد، ارزش اوراقی که نرخ سود کمتری دارند کاهش پیدا می‌کند. بنابراین آگاهی از شرایط اقتصادی و برنامه‌ریزی دقیق در زمان خرید اهمیت زیادی دارد.

افزون بر جنبه‌های اقتصادی، اوراق قرضه ابزاری برای سیاستگذاری مالی نیز هست. دولت‌ها از این ابزار برای تنظیم حجم پول در گردش، کنترل تورم، یا حتی تاثیرگذاری بر نرخ ارز استفاده می‌کنند.

در کشورهایی که بازار اوراق توسعه‌یافته‌تری دارند، نرخ بازدهی اوراق دولتی به شاخصی کلیدی برای سنجش اعتماد عمومی به سیاست‌های اقتصادی بدل شده است. به همین دلیل انتشار و معامله اوراق قرضه نه‌فقط یک اقدام مالی بلکه نوعی پیام از سوی دولت به بازار محسوب می‌شود؛ پیامی درباره ثبات، انضباط و چشم‌انداز اقتصاد.

اوراق قرضه را می‌توان پلی میان مردم و دولت دانست؛ پیوندی میان پس‌اندازهای خرد خانوارها و پروژه‌های کلان ملی. هرچه این بازار شفاف‌تر، گسترده‌تر و قابل اعتمادتر باشد، سرمایه‌های راکد آسان‌تر به سمت فعالیت‌های مولد هدایت می‌شوند.

در دنیای امروز کشوری که بازار اوراق قرضه پویایی دارد نه‌تنها اقتصاد باثبات‌تری خواهد داشت بلکه شهروندانش نیز در توسعه آن نقش فعال‌تری ایفا می‌کنند. اوراق قرضه در ایران نیز می‌تواند نقشی حیاتی در مسیر اصلاحات مالی و کاهش وابستگی دولت به منابع نفتی ایفا کند. در سال‌های اخیر انتشار اوراق بدهی دولتی و صکوک شرکتی رشد قابل‌توجهی داشته و به ابزاری مهم برای تامین مالی طرح‌های عمرانی و جبران کسری بودجه تبدیل شده است.

با این حال برای گسترش کارایی این بازار نیاز به اعتماد عمومی، شفافیت اطلاعات و انضباط مالی بیش از پیش احساس می‌شود. اگر دولت بتواند بازاری کارآمد، منظم و قابل پیش‌بینی برای اوراق قرضه ایجاد کند، این بازار نه‌تنها به مدیریت بهتر منابع مالی کشور کمک می‌کند بلکه می‌تواند به نماد اعتماد متقابل میان دولت و مردم تبدیل شود؛ اعتمادی که پایه  اقتصادی سالم و پویاست.