زمان تزریق مفصل زانوی شما فرا رسیده است؟
دکتر الهام باقری یکتا، دکترای تخصصی فیزیوتراپی و توانبخشی
درد مفصل، مخصوصا زانو، از آن دردهایی است که آدم را یاد قطعات یدکی ماشین می‌اندازد؛ همان حس که مفصل دیگر روغن‌کاری ندارد و با کوچک‌ترین حرکتی صدا می‌دهد. طبیعی است وقتی چنین دردی سراغ‌مان می‌آید، دنبال راهی سریع و موثر برای آرام‌شدنش باشیم. در سال‌های اخیر یکی از پرطرفدارترین روش‌ها برای این کار، تزریق داخل مفصلی بوده است؛ از تزریق‌های قدیمی مثل کورتون گرفته تا روش‌های
مدرن‌تری مانند PRP، تزریق ژل یا اوزونتراپی اما سوال اساسی این است که این تزریق‌ها دقیقا چه می‌کنند، در کدام قسمت مفصل اثر می‌گذارند، چقدر واقعا مفیدند و چقدرشان صرفا بازی‌های تبلیغاتی بازار سلامت هستند؟
وقتی از تزریق داخل مفصلی حرف می‌زنیم، منظورمان رساندن دارو یا ماده درمانی مستقیما به فضای داخل مفصل است؛ همان‌جایی که دو استخوان در کنار هم قرار گرفته‌اند و سطح‌شان با غضروف مفصلی پوشیده شده است. بین این سطوح، مایع شفافی به نام مایع سینوویال وجود دارد که مانند روغن موتور حرکت را روان می‌کند و اصطکاک را کاهش می‌دهد. در بسیاری از بیماری‌ها، از جمله آرتروز، التهاب، فرسایش یا کاهش کیفیت این مایع باعث درد، خشکی و صدای مفصل می‌شود. هدف از تزریق داخل مفصل، رساندن دارو به این ناحیه دقیق است تا التهاب کاهش یابد و حرکت مفصل راحت‌تر شود.
معمول‌ترین تزریق، تزریق کورتون است. دارویی ضدالتهاب قوی که می‌تواند درد را به سرعت کاهش دهد اما اثرش موقتی است و در صورت تکرار زیاد، ممکن است به بافت غضروف آسیب بزند. به همین دلیل معمولا بیش از سه بار در سال توصیه نمی‌شود. نوع دیگر، تزریق ژل یا همان هیالورونیک اسید است. این ماده درواقع یکی از اجزای طبیعی مایع مفصل بوده و هدف از تزریقش، افزایش لغزندگی و کاهش اصطکاک در مفصل است. بعضی بیماران بعد از تزریق ژل احساس سبکی و حرکت روان‌تر دارند اما در بسیاری از پژوهش‌ها دیده شده که اثرش از دارونما چندان بیشتر نیست یعنی ممکن است بخشی از آن به اثر روانی و تلقین مثبت بیمار مربوط باشد.
روش سوم که در سال‌های اخیر سروصدای زیادی کرده، PRP یا همان پلاسمای غنی از پلاکت است. در این روش مقداری از خون خود فرد گرفته شده، سپس در دستگاه سانتریفیوژ چرخانده می‌شود تا بخش غنی از پلاکت جدا شود. پلاکت‌ها حاوی فاکتورهای رشد هستند و امید بر این است که بتوانند فرآیند ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده را تحریک کنند. از نظر تئوری ایده جذابی است اما نتایج تحقیقات علمی در این زمینه یک‌دست نیستند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که PRP درد و عملکرد بیماران مبتلا به آرتروز را کمی بهتر کرده در‌حالی‌که در مطالعات دیگر، تفاوت معناداری با تزریق ساده سرم مشاهده نشده است.
نوع دیگر اوزونتراپی است؛ تزریق گاز ازون به داخل یا اطراف مفصل. گفته می‌شود ازون خاصیت ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی دارد و می‌تواند درد را کاهش دهد ولی شواهد علمی معتبر درباره اثر واقعی و پایدار آن هنوز کافی نیست. بسیاری از متخصصان این روش را بیشتر «تجربی» می‌دانند تا «درمانی». در نهایت تزریق سلول‌های بنیادی نیز وجود دارد که بیشتر در مراحل پژوهشی است و هنوز استفاده بالینی مطمئنی ندارد، هرچند بعضی کلینیک‌ها بدون پشتوانه علمی، آن را به‌شکل تبلیغاتی عرضه می‌کنند.
همه این تزریق‌ها با هدف رساندن ماده به فضای مفصلی انجام می‌شوند؛ جایی بین غضروف‌ها و غشای سینوویوم. تزریق باید دقیق باشد، وگرنه دارو به جای داخل مفصل در بافت چربی یا عضله پخش می‌شود و عملا بی‌فایده است. امروزه بسیاری از پزشکان ترجیح می‌دهند تزریق را تحت هدایت سونوگرافی انجام دهند تا مطمئن شوند سوزن در محل درست قرار گرفته است.
آیا این تزریق‌ها واقعا موثر هستند یا نه؟
تحقیقات معتبر بین‌المللی – از جمله مرورهای منتشرشده در Cochrane Reviews و The American Journal of Sports Medicine – نشان داده‌اند که اثر بیشتر این تزریق‌ها، از جمله PRP و ژل هیالورونیک اسید، یا اندک است یا موقتی. در برخی موارد بهبودی گزارش‌شده تفاوت چندانی با دارونما نداشته است. این یعنی بسیاری از بیماران ممکن است صرفا به‌خاطر امید و انتظار مثبت احساس بهتری پیدا کنند. البته همین احساس هم ارزشمند است اما نباید آن را با درمان قطعی اشتباه گرفت.
از سوی دیگر بازار تبلیغاتی این تزریق‌ها بسیار داغ است. در برخی مراکز بسته‌های درمانی «طلایی»، «پلاتینی» یا حتی «الماسین» معرفی می‌شود که در عمل بیشتر از آنکه تفاوت علمی داشته باشند، تفاوت قیمتی دارند. بنابراین لازم است بیمار آگاه باشد و قبل از هر اقدامی، از پزشک و فیزیوتراپیست معتمدش بپرسد که آیا این تزریق برای وضعیت خاص او مفید است یا نه.
اگر بخواهیم واقع‌بین باشیم، تزریق داخل مفصلی معمولا در آرتروز خفیف تا متوسط می‌تواند موقتا مفید باشد. در آرتروز شدید که مفصل به‌طور کامل تخریب شده، تاثیر تزریق‌ها بسیار کم است و معمولا جراحی تعویض مفصل گزینه واقعی‌تر است. در بیماری‌های التهابی مثل آرتریت روماتوئید، تزریق کورتون می‌تواند کمک‌کننده باشد ولی باز هم باید با نظر پزشک انجام شود.
یکی از نکات کلیدی که کمتر به آن توجه می‌شود این است که تزریق به‌تنهایی پاسخ کاملی نیست. حتی اگر ماده تزریق شده موثر باشد، تا زمانی که عضلات اطراف مفصل ضعیف باشند و الگوی حرکتی بدن اصلاح نشود، درد به‌زودی برمی‌گردد. اینجاست که فیزیوتراپی نقش اصلی خود را نشان می‌دهد. تحقیقات متعدد ثابت کرده‌اند که ترکیب تزریق با تمرینات فیزیوتراپی – مانند تقویت عضلات اطراف مفصل، تمرینات ثبات و کشش عضلات کوتاه- می‌تواند اثر درمان را چند برابر کند. درواقع تزریق شاید التهاب را خاموش کند اما فیزیوتراپی خانه را بازسازی می‌کند. بدون آن نتیجه فقط موقتی خواهد بود.
در انتخاب تعداد دفعات تزریق نیز باید احتیاط کرد. برای کورتون معمولا بیش از سه‌بار در سال توصیه نمی‌شود. ژل‌ها اغلب در سه تا پنج‌جلسه هفتگی تزریق می‌شوند. PRP معمولا در دو تا سه جلسه با فاصله چند هفته‌ای انجام می‌گیرد و اوزونتراپی ممکن است تا شش جلسه ادامه یابد. اما باید دانست که «بیشتر» همیشه به معنای «بهتر» نیست. بدن ظرفیت مشخصی برای پاسخ به درمان دارد و تکرار بیش از حد تزریق ممکن است بی‌اثر یا حتی مضر باشد.
واقعیت این است که تزریق داخل مفصلی نه باید بت‌سازی شود و نه تخریب. این روش ابزاری است در جعبه درمان‌های فیزیوتراپی و پزشکی که در جای درستش می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد اما وقتی از آن انتظار معجزه داریم، معمولا ناامید می‌شویم. هیچ ماده‌ای، هرچقدر هم گرانقیمت، جای تمرین، حرکت و بازآموزی بدن را نمی‌گیرد.
در نهایت می‌توان گفت تزریق داخل مفصل می‌تواند برای برخی بیماران راهی برای کاهش درد و افزایش تحرک باشد، به‌ویژه اگر با درمان‌های فیزیکی همراه شود اما بخش قابل‌توجهی از تزریق‌های امروزی، بیشتر جنبه تجاری دارند تا درمانی. راه تشخیص ساده است: اگر پزشک یا مرکز درمانی، قبل از توصیه تزریق، وضعیت حرکتی، قدرت عضلات و الگوی درد بیمار را ارزیابی کند و درمان ترکیبی (تمرین، تغذیه، کنترل وزن و تزریق هدفمند) پیشنهاد دهد، احتمالا با رویکرد علمی روبه‌رو هستید ولی اگر تنها با چند شعار پرزرق و برق مثل «درمان قطعی در یک جلسه» روبه‌رو شدید، بدانید که احتمالا بیشتر با بازار روبه‌رو هستید تا درمان.
