پتانسیل مغفول راه‌آهن قفقاز
جهان صنعت– احیای مسیر ریلی قفقاز از طریق جلفا می‌تواند به‌عنوان یکی از حلقه‌های مفقوده در تکمیل کریدور بین‌المللی شمال- جنوب عمل کند؛ کریدوری که سال‌هاست به‌عنوان شاهراه ارتباطی میان هند، خلیج‌فارس، روسیه و اروپا تعریف شده است. این مسیر در صورت فعال‌سازی، نه‌تنها زمان و هزینه جابه‌جایی بار را به‌شکل چشمگیری کاهش می‌دهد بلکه امکان رقابت‌پذیری ایران در حوزه حمل‌ونقل بین‌المللی را نیز ارتقا خواهد داد.
از سوی دیگر این پروژه به‌طور مستقیم به خنثی‌سازی تهدید ناشی از طرح «کریدور زنگزور» منجر می‌شود؛ طرحی که با حمایت برخی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در دستور کار قرار گرفته و به‌دنبال کاستن از نقش ژئوپلیتیک ایران در اتصال شرق و غرب است. اتصال مجدد خط ریلی جلفا به قفقاز، عملا موقعیت ایران را در مسیرهای جایگزین تقویت کرده و وزن ژئوپلیتیکی کشور در معادلات ترانزیتی قاره کهن را افزایش می‌دهد.
این مسیر ریلی، ایران را به کریدور میانی متصل میکند؛ کریدوری که از آسیای مرکزی و قفقاز عبور کرده و به اروپا می‌رسد. بدین ترتیب کشور علاوه‌بر ایفای نقش محوری در کریدور شمال- جنوب، جایگاه موثری نیز در کریدور شرق- غرب به دست می‌آورد. ترکیب این دو مسیر ظرفیت ایران را در تبدیل‌شدن به چهارراه ترانزیتی منطقه به‌طور کم‌سابقه‌ای تقویت خواهد کرد.
بررسی شرایط؛ از گذشته تاکنون
راه‌آهن تبریز جلفا که به‌عنوان قدیمی‌ترین خط‌آهن کشور شناخته می‌شود، تا پیش از جنگ قره‌باغ ایران را به شبکه ریلی قفقاز، روسیه و اروپا متصل می‌کرد. با آغاز جنگ اول قره‌باغ (۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴) میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، این مسیر دچار آسیب جدی شد. پس از پایان جنگ نیز بخش‌هایی از ریل‌های اتصال‌دهنده دو کشور جمع‌آوری یا بلااستفاده شدند و در نتیجه ارتباط ریلی ایران با قفقاز، روسیه و اروپا از این مسیر به‌طور کامل قطع شد.
ارمنستان خط ریلی جنوبی خود را که نخجوان را به جمهوری آذربایجان متصل می‌کرد و در جریان جنگ قره‌باغ آسیب دیده بود، به‌طور کامل برچید. در ادامه این مسیر، خط ریلی متعلق به جمهوری آذربایجان تا شهر «هوردایز» نیز به مرور زمان فرسوده و غیرقابل استفاده شد؛ مسیری که ایران را به باکو و سپس به روسیه متصل می‌کرد.
ارتباط ریلی غربی نخجوان با ارمنستان نیز در پی جنگ از کار افتاد و تخریب شد؛ مسیری که پیشتر ایران را به ایروان، پایتخت ارمنستان و از آنجا به گرجستان متصل می‌کرد. همچنین از ایروان خط ریلی دیگری به جمهوری آذربایجان امتداد داشت که بخش عمده‌ای از ریل‌های آن جمع‌آوری شده است. از سوی دیگر اتصال ریلی ارمنستان به راه‌آهن ترکیه نیز به‌دلیل حمایت آنکارا از باکو در جریان جنگ قره‌باغ، از سوی دولت ترکیه مسدود شد.
پس از تسلط کامل جمهوری آذربایجان بر منطقه قره‌باغ در سال۲۰۲۳، این کشور کوشید با اشغال منطقه «سیونیک» در جنوب ارمنستان، کریدور موسوم به زنگزور را ایجاد تا از این طریق پیوند مستقیمی با نخجوان و متعاقبا با ترکیه برقرار کند. این طرح که از سوی ایران تهدیدی امنیتی تلقی می‌شد، با مخالفت جدی کشور مواجه و متوقف شد.
با این حال، باکو و آنکارا برای پیشبرد این پروژه به ایالات‌متحده آمریکا متوسل شدند. در تاریخ هفدهم مرداد۱۴۰۴، روسای جمهور آمریکا، ارمنستان و جمهوری آذربایجان در کاخ سفید بیانیه‌ای امضا کردند که براساس آن، ایجاد مسیری بین بخش اصلی جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق جنوب ارمنستان تضمین می‌شود.
مطابق این توافق، اجرای پروژه به یک شرکت خصوصی امنیتی نظامی آمریکایی سپرده شد. کریدور زنگزور که پس از این توافق به «مسیر ترامپ» شهرت یافت، پیامدهای امنیتی و ژئوپلیتیکی گسترده‌ای برای ایران در پی خواهد داشت. این توافق علاوه‌بر فراهم‌کردن زمینه حضور امنیتی ایالات‌متحده در مرزهای شمالی ایران، احتمال استقرار نظامی این کشور در منطقه را نیز تقویت میکند.
با توجه به سابقه جمهوری آذربایجان و ترکیه در ایجاد محدودیت‌های تجاری و اعمال موانع سفر برای ایران، مسیر ارمنستان همچنان تنها راه قابل‌اتکای جمهوری اسلامی برای ارتباط پایدار با روسیه و شرق اروپا محسوب می‌شود.
ایالات‌متحده آمریکا با کنترل کریدور موسوم به زنگزور می‌تواند در راستای محاصره ژئوپلیتیکی ایران اقداماتی نظیر بازرسی‌های طولانی، ممنوعیت عبور بدون اطلاع قبلی و حتی انسداد کامل مسیر را اعمال کند. چنین اقداماتی عملا ارتباط ایران با ارمنستان و روسیه را مختل کرده و با بهانه تامین امنیت، مقررات دست‌وپاگیری برای تردد، تجارت و ترانزیت زمینی ایران از خاک ارمنستان تحمیل خواهد کرد.
از سوی دیگر ترکیه و جمهوری آذربایجان سال‌هاست که به‌دنبال ایجاد و گسترش کریدور میانی هستند؛ مسیری که عملا ایران را از شاهراه شرق به غرب دور می‌زند. کریدور میانی از اروپا به ترکیه و گرجستان متصل شده، سپس از جمهوری آذربایجان وارد دریای خزر و قزاقستان می‌شود و در نهایت به چین می‌رسد. ایجاد مسیر موسوم به «ترامپ» (کریدور زنگزور) در ارمنستان می‌تواند این کریدور را کوتاه‌تر و اقتصادی‌تر کند و جایگاه ایران را در معادلات ترانزیتی شرق به غرب بیش از پیش به حاشیه براند.
در چنین شرایطی احیای راه‌آهن قفقاز و اتصال ایران به این مسیر از طریق شهر جلفا می‌تواند نه‌تنها تهدیدات ژئوپلیتیکی علیه کشور را خنثی کند بلکه منافع اقتصادی و راهبردی گسترده‌ای را نیز به همراه داشته باشد. پس از آتش‌بس جنگ دوم قره‌باغ در سال۲۰۲۰، شرایط لازم برای بازسازی این مسیر ریلی فراهم شد. در همین راستا، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف، رییس‌جمهور جمهوری آذربایجان در دیدار دسامبر۲۰۲۱ در بروکسل بر ضرورت بازگشایی راه‌آهن میان دو کشور تاکید کردند.
جمهوری آذربایجان در ادامه این توافق، ساخت و بازسازی خطوط ریلی از «هوردایز» تا «آغبند» را در قلمرو خود آغاز کرده اما ارمنستان تاکنون اقدامی عملی در این زمینه انجام نداده است.
خنثی‌سازی طرح کریدور جعلی زنگزور
تلاش جمهوری آذربایجان برای اتصال سرزمین اصلی خود به نخجوان از طریق جنوب ارمنستان و مسیر موسوم به کریدور زنگزور یا مسیر ترامپ فرصتی راهبردی برای ایران ایجاد کرده است تا تهدید این کریدور را به‌نفع خود مدیریت کند. ایران می‌تواند با بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی شهر جلفا، جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق خاک ایران به بخش اصلی جمهوری آذربایجان متصل کند و مسیر زنگزور که از جنوب ارمنستان عبور میکند را به حاشیه ببرد.
در همین راستا، ساخت مسیر جاده‌ای موسوم به «کریدور ارس» که جمهوری آذربایجان را از خاک ایران به نخجوان متصل میکند، پیشتر آغاز شده و با سرعت در حال اجراست. با این حال بخش ریلی این کریدور همچنان در مرحله مطالعات مقدماتی قرار دارد. کارشناسان معتقدند این مسیر نه‌تنها می‌تواند طرح کریدور زنگزور را که تهدیدی علیه امنیت ملی ایران محسوب می‌شود خنثی کند بلکه مزایای راهبردی و اقتصادی گسترده‌ای نیز برای کشور به‌همراه خواهد داشت.
تکمیل کریدور شمال- جنوب و دسترسی به اروپا
ساخت خط‌آهن ارس علاوه‌بر رفع تهدیدات ژئوپلیتیکی، تکمیل‌کننده کریدور شمال- جنوب خواهد بود. تکمیل این کریدور از طریق راه‌آهن جلفا در مقایسه با مسیر رشت- آستارا که حدود ۱۵۰کیلومتر طول دارد، تنها به ۶۲کیلومتر ریل‌گذاری نیاز دارد؛ مسیری که با کمترین هزینه و زمان، قابلیت بهره‌برداری موثر را داراست. بخش عمده‌ای از خطوط ریلی و زیرساخت‌های مسیر جلفا نیز هم‌اکنون موجود است درحالی‌که زمین‌های مسیر رشت – آستارا پس از بیش از دو دهه هنوز به‌طور کامل توسط دولت تملک نشده است.
از سوی دیگر در صورت ترمیم و بازسازی اتصال ریلی غرب نخجوان به ارمنستان ایران می‌تواند به شبکه ریلی ارمنستان و گرجستان و درنهایت سواحل دریای سیاه متصل شود. این اتصال، امکان ایجاد شاخه‌ای جداگانه از مسیر اصلی کریدور شمال – جنوب را فراهم میکند و می‌تواند نقش ویژه‌ای در تجارت و ترانزیت کالا بین شرق آسیا و اروپا ایفا کند. کارشناسان معتقدند صرفه‌جویی اقتصادی و افزایش سرعت تجارت در این شاخه، جذابیت چشمگیری برای فعالان تجارت بین‌الملل خواهد داشت.
پیوستن ایران به کریدور میانی
در کنار منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی اتصال ریلی ایران به نخجوان، این مسیر کشور را به کریدور میانی نیز متصل میکند. یکی از سیاست‌های راهبردی ایالات‌متحده، حذف ایران از تمامی مسیرهای ترانزیتی بین‌المللی است که کریدور شرق غرب از مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌رود.
با حمایت‌های سیاسی و اقتصادی آمریکا، ترکیه و جمهوری آذربایجان با وجود هزینه‌های بالاتر، سال‌هاست که در تلاش برای توسعه این مسیر هستند. کریدور میانی از چین آغاز شده، از آسیای مرکزی عبور میکند و پس از گذر از دریای خزر، از طریق جمهوری آذربایجان و ترکیه به اروپا متصل می‌شود. اتصال ریلی جمهوری آذربایجان به نخجوان از خاک ایران، این امکان را فراهم میکند که کشور ما سهم خود را در مسیر کریدور میانی حفظ کرده و جایگاه ترانزیتی ایران در منطقه تقویت شود.
تقویت ارتباط ریلی با ترکیه
اتصال راه‌آهن جلفا به شبکه ریلی قفقاز می‌تواند ارتباط ریلی ایران با ترکیه را نیز تقویت کند. شبکه ریلی ایران از مرز رازی به راه‌آهن ترکیه متصل است اما قطارهای ایران پس از ورود به ترکیه به دریاچه وان می‌رسند و بار یا مسافر آنها باید با کشتی از دریاچه عبور کند و مجددا سوار قطار شوند. زیرساخت‌های بندری دریاچه وان فرسوده است و به‌دلیل کمبود سرمایه‌گذاری، ظرفیت بالایی برای انتقال بار ندارد. به همین دلیل، حمل‌ونقل ریلی ایران با ترکیه که بخشی از کریدور شرق غرب نیز محسوب می‌شود، از ظرفیت محدودی برخوردار است. از سوی دیگر ارمنستان با ترکیه ارتباط ریلی دارد اما این مسیر در جریان جنگ قره‌باغ توسط ترکیه برای حمایت از باکو مسدود شد. پس از جنگ دوم قره‌باغ، ارمنستان و ترکیه درصدد بازگشایی مسیرهای مرزی خود هستند.
در صورت احیای راه‌آهن قفقاز و اتصال مجدد ریلی ارمنستان به ترکیه، ایران می‌تواند از طریق راه‌آهن جلفا، پس از عبور از نخجوان و ارمنستان، وارد شبکه ریلی ترکیه شود و بدین شکل کریدور شرق غرب نیز تقویت شود.
کارشناسان معتقدند احیای شبکه ریلی قفقاز و اتصال جلفای ایران به آن، ضمن خنثی‌سازی تهدید کریدور جعلی زنگزور، مزایای اقتصادی گسترده‌ای به‌همراه داشته و موقعیت ژئوپلیتیک کشور را تثبیت و ارتقا می‌دهد. این مسیر همزمان کریدور شمال جنوب را تکمیل کرده، ایران را به کریدور میانی متصل میکند، کریدور شرق به غرب را تقویت میکند و فرصت ایجاد شاخه‌ای جدید از مسیر شمال به جنوب را فراهم می‌آورد. با توجه به این مزایا، کارشناسان بر ضرورت بهره‌گیری سریع مسوولان کشور از ظرفیت دیپلماسی و سرمایه‌گذاری برای احیا و تکمیل این مسیر ریلی تاکید دارند.
