نبرد استراتژیک معدنی
محمدرضا ستاری– در بحبوحه جنگ تجاری گسترده که دونالد ترامپ از زمان روی کار آمدن مجدد با حدود ۱۰۰کشور آغاز کرده است، یکی از مهم‌ترین مواردی که در این خصوص اتفاق افتاده موضوع مقابله به‌مثل متفاوت چینی‌ها با تعرفه‌های گسترده ترامپ است؛ امری که باعث شد دولت پکن محدودیت‌های قابل توجهی در خصوص صادرات ۱۷ماده معدنی کمیاب را در دستورکار قرار دهد. این موضوع علاوه بر تهدید گسترده زنجیره تامین جهانی به واسطه تسلط گسترده چین بر این عناصر ارزشمند، باعث شد در نهایت در اواخر خرداد و پس از مذاکره میان نمایندگان واشنگتن و پکن در لندن، دوطرف به توافقی در زمینه تعرفه‌ها و همچنین کاهش محدودیت‌های مواد معدنی کمیاب از سوی چین دست‌یابند.
اهمیت این اقدام چین از آنجا حاصل می‌شود که اوایل خردادماه سال جاری خبرگزاری رویترز در مطلبی با عنوان «هشدار نسبت به سلطه چین بر مواد معدنی حیاتی» گزارش داد: نگرانی‌ها در مورد سلطه چین بر مواد معدنی حیاتی اکنون بیش از هر زمان دیگری افزایش یافته است زیرا خودروسازان جهانی نیز به همتایان آمریکایی خود پیوسته هشدار دادند که محدودیت‌های صادراتی چین بر آلیاژهای عناصر کمیاب، ترکیبات و آهنرباها می‌تواند باعث تاخیر در تولید و حتی توقف خطوط تولید شود، مگر اینکه در این زمینه راه‌حلی سریع پیدا شود. در همین رابطه، خودروسازان آلمانی تازه‌ترین گروهی بودند که هشدار دادند این محدودیتها ممکن است تولید را متوقف کرده و اقتصادهای محلی‌شان را متزلزل کند؛ این هشدار پس از ابراز نگرانی مشابه توسط یک شرکت هندی تولید خودروهای الکتریکی مطرح شد.
تصمیم مهم چین
تصمیم چین در ماه آوریل برای تعلیق صادرات طیف وسیعی از مواد معدنی حیاتی و آهنرباها، زنجیره تامین صنایع مهمی مانند خودروسازی، هوافضا، نیمه‌رساناها و پیمانکاران نظامی در سراسر جهان را مختل کرد. در واقع این اقدام بر سلطه چین بر صنعت مواد معدنی حیاتی تاکید دارد و به عنوان اهرمی در جنگ تجاری با دونالد ترامپ تلقی می‌شود زیرا ترامپ در تلاش برای بازتعریف روابط تجاری با رقیب اقتصادی اصلی آمریکا، تعرفه‌های سنگینی بر میلیاردها دلار از کالاهای وارداتی چین اعمال کرد تا کسری تجاری را کاهش دهد و تولید را به آمریکا بازگرداند.
هرچند پس از واکنش منفی بازارهای سهام، اوراق قرضه و ارز به این تعرفه‌های گسترده، ترامپ مجبور شد آنها را کاهش دهد اما چین نیز در پاسخ تعرفه‌هایی وضع کرده و با تکیه بر سلطه در زنجیره تامین، درصدد واداشتن ترامپ به عقب‌نشینی برآمده است. در همین رابطه بود که ترامپ و شی با یکدیگر گفتوگو کرده و پس از توافقات اولیه، دوطرف در لندن مذاکراتی جامع را در این خصوص کلید زدند، آن هم در شرایطی که ارسال آهنرباها و مواد معدنی کمیاب که برای مونتاژ خودروها، پهپادها، ربات‌ها و موشک‌ها ضروری هستند در بسیاری از بنادر چین متوقف شده و مجوزهای صادراتی در حال بررسی در نظام مقرراتی این کشور بودند.
به گفته تحلیلگران، این تعلیق باعث نگرانی در اتاق‌های هیات‌مدیره شرکت‌ها و پایتخت‌های جهان از توکیو تا واشنگتن شده زیرا مقامات به دنبال گزینه‌های جایگزین محدود هستند و بیم آن می‌رود که تولید خودرو و محصولات دیگر تا پایان تابستان متوقف شود.
در چنین شرایطی هیلدگارد مولر، رییس لابی خودروسازی آلمان به رویترز گفت: اگر وضعیت به سرعت تغییر نکند، دیگر نمی‌توان تاخیر یا توقف تولید را منتفی دانست. فرانک فنن، مشاور صنعت مواد معدنی و معاون سابق وزیر امور خارجه آمریکا در دولت اول ترامپ گفت که این اختلالات جهانی برای افراد آگاه چندان شگفت‌آور نیست. او افزود: هیچ‌کس نباید از روند فعلی غافلگیر شود. ما با چالش تولید در آمریکا روبه‌رو هستیم و باید با بهره‌گیری از تمام ظرفیت دولت، منابع را تامین و توان داخلی را هر چه سریع‌تر افزایش دهیم.
خودروسازان به‌دنبال تسریع صدور مجوزها
با این حال دیپلمات‌ها، خودروسازان و مدیران از هند، ژاپن و اروپا به دنبال دیدارهای فوری با مقامات چینی برای تسریع صدور مجوز صادرات عناصر کمیاب هستند زیرا کمبود این مواد زنجیره‌های تامین جهانی را در معرض توقف قرار داده است.
در این میان رویترز گزارش داده که هیاتی تجاری از ژاپن قرار است برای گفتوگو با وزارت بازرگانی چین به پکن سفر کند. دیپلمات‌های اروپایی از کشورهایی با صنایع خودروسازی بزرگ نیز در هفته‌های اخیر درخواست ملاقات اضطراری با مقامات چینی داشته‌اند.
در هند شرکت«Bajaj Auto» هشدار داده که هرگونه تاخیر بیشتر در تامین عناصر کمیاب از چین می‌تواند تاثیری جدی بر تولید خودروهای الکتریکی این کشور بگذارد. اهمیت این موضوع زمانی برجسته می‌شود که در ماه مه، رییس انجمن نمایندگی تجاری خودروسازان بزرگ مانند جنرال‌موتورز، تویوتا، فولکس‌واگن و هیوندای در نامه‌ای به دولت ترامپ نگرانی‌های مشابهی را مطرح کرد. در این نامه آمده، بدون دسترسی مطمئن به این عناصر و آهنرباها، تامین‌کنندگان قطعات خودرو قادر به تولید اجزای حیاتی مانند جعبه‌دنده‌های خودکار، دریچه‌های گاز، دینام، موتورها، حسگرها، کمربندهای ایمنی، بلندگوها، چراغ‌ها، فرمان برقی و دوربین‌ها نخواهند بود.
توافق اولیه در همین راستا و در حالی که محدودیت‌های ایجاد شده در صادرات مواد معدنی کمیاب از سوی چین در حال تبدیل شدن به بحرانی جهانی برای زنجیره تامین به خصوص کشورهای غربی شده بود. اواخر خرداد، دونالد ترامپ اعلام کرد که توافق تجاری ایالات‌متحده و چین انجام شده است. این اظهارات چند ساعت پس از آن بیان شد که مذاکره‌کنندگان واشنگتن و پکن بر سر چارچوبی به توافق رسیدند تا آتش‌بس تجاری شکننده را به مسیر اصلی خود بازگردانند و محدودیت‌های صادراتی چین بر موادمعدنی کمیاب خاکی و سایر اجزای حیاتی صنعتی را حذف کنند.
ترامپ در شبکه اجتماعی تروث سوشال گفت: توافق ما با چین انجام شده و منوط به تایید نهایی با رییس‌جمهور شی و من است و قرار شده در مجموع آمریکا ۵۵درصد و چینی‌ها نیز ۱۰درصد تعرفه دریافت کنند.
بازگشت به نقطه اول
در چنین شرایطی برخی کارشناسان معتقدند که سیاست‌های تعرفه‌ای متغیر ترامپ بازارهای جهانی را متزلزل کرده، باعث ازدحام و سردرگمی در بنادر اصلی شده و میلیاردها دلار فروش از دست رفته و هزینه‌های بالاتر را برای شرکت‌ها به همراه داشته است. به همین دلیل است که بانک جهانی ۱۹خردادماه امسال، پیش‌بینی رشد جهانی خود برای سال ۲۰۲۵ را ۴/۰درصد کاهش داد و به ۳/۲درصد رساند و اعلام کرد تعرفه‌های بالاتر و افزایش عدم اطمینان مانع مهمی برای تقریبا همه اقتصادها ایجاد می‌کند. در نتیجه توافق ایالات متحده و چین هیچ کاری برای حل اختلافات عمیق بر سر تعرفه‌های یکجانبه ترامپ و شکایات دیرینه ایالات متحده در مورد مدل اقتصادی صادرات‌محور و تحت رهبری دولت چین انجام نمی‌دهد. در همین رابطه جاش لیپسکی، مدیر ارشد مرکز ژئواکونومیک شورای آتلانتیک در واشنگتن، معتقدند است باید در مورد اقدامات موردنیاز مشخص‌تر بود و اینکه باید گفت که در واقع آنها به نقطه اول بازگشته‌اند اما این بسیار بهتر از نقطه صفر است. لازم به ذکر است عناصر نادر خاکی شامل ۱۷عنصر هستند که در انتهای جدول تناوبی قرار دارند و چین به‌ویژه در فرآوری ۷مورد از این فلزات که اکنون به مجوز صادرات نیاز دارند، تسلط کامل دارد و تا ۹/۹۹درصد از عرضه جهانی آنها را تامین می‌کند. در همین رابطه، سوال اصلی این است که چه امتیازاتی از سوی ایالات متحده یا دیگران باعث خواهد شد چین اجازه ادامه صادرات این فلزات را بدهد. در کنار درخواست برای لغو تعرفه‌های ترامپ بر کالاهای چینی، وزارت بازرگانی چین اعلام کرده که حاضر است روند صدور مجوز صادرات به اروپا را تسریع کند اما همزمان خواستار لغو تعرفه‌های اخیر اتحادیه اروپا بر واردات خودروهای برقی چینی شده و از این اتحادیه خواسته فروش کالاهای فناوری پیشرفته به چین را گسترش دهد.
راهبرد چین در آسیای مرکزی
در ادامه خوب است که به رویکرد چین در آسیای مرکزی بنگریم. اهمیت آسیای مرکزی در بخش موادمعدنی حیاتی طی سال‌های اخیر با رشد رقابت قدرت‌ها افزایش یافته است. ذخایر بکر، نزدیکی به چین و موقعیت ژئوپلیتیکی، این منطقه را به کانون توجه پکن تبدیل کرده است. در این خصوص چین راهبردی متناسب با ظرفیت و سیاست هر کشور اتخاذ کرده است. مذاکراتی برای استخراج لیتیوم و عناصر نادر خاکی در جریان است. این همکاری‌ها اشتغال و درآمد کوتاه‌مدت ایجاد کرده اما به دلیل تمرکز بر صادرات خام، توسعه فرآوری داخلی محدود مانده است.
چین دارای ذخایر آنتیموان، طلا، نقره و عناصر نادر خاکی است. شرکت‌های چینی ۷۵درصد طلای این کشور را استخراج می‌کنند. برخلاف قرقیزستان، تمرکز بر ایجاد ظرفیت فرآوری نیز وجود دارد.
پروژه‌های مشترک شامل تولید طلا، آنتیموان، مس و لیتیوم است. این رویکرد علاوه بر دسترسی چین به منابع، زمینه انتقال فناوری و مهارت به نیروی کار تاجیکستان را فراهم می‌کند. با طرحی ۶/۲میلیارد دلاری، به دنبال‌گذار از صادرات خام به فرآوری است. چین در پروژه‌های بزرگ مس، آهن، لیتیوم و تیتانیوم سرمایه‌گذاری کرده است. هدف، ایجاد صنایع معدنی پیشرفته و بومی‌سازی فناوری با همکاری شرکت‌های چینی است. به دنبال تبدیل شدن به قطب فرآوری است. پروژه‌های بزرگ شامل احداث واحد ذوب مس، مجتمع فرآوری تنگستن و ایجاد شهرک صنعتی فلزات غیرآهنی با همکاری چین است. این کشور برخلاف همسایگانش کل زنجیره ارزش از استخراج تا فرآوری را دنبال می‌کند. بدین ترتیب باید گفت که چین در آسیای مرکزی رویکردی تطبیقی دارد: قرقیزستان استخراج‌محور، تاجیکستان متوازن و قزاقستان و ازبکستان فرآوری‌محورند. موفقیت کشورها در جذب سرمایه و فناوری به تدوین راهبرد جامع معدنی بستگی دارد. برای چین این همکاری‌ها علاوه بر تامین پایدار منابع، مسیر جایگزین مطمئنی در برابر اختلالات دریایی ایجاد می‌کند و رقابت جهانی مواد معدنی حیاتی را تشدید خواهد کرد.
