بختک تحریم بر پیکر کشاورزی ایران

جهان‌صنعت– بخش کشاورزی ایران یکی از تاثیرگذارترین حوزه‌های اقتصادی کشور است که نقش بنیادین در تامین امنیت غذایی ایجاد اشتغال و توسعه مناطق روستایی برعهده دارد. این بخش با بهره‌مندی از اقلیم‌های متنوع و زمین‌های حاصلخیز ظرفیت بالایی برای تولید محصولات گوناگون نظیر گندم، دانه‌های روغنی علوفه برنج، پسته زعفران خرما و انواع میوه داشته و از دیرباز بخشی از صادرات غیرنفتی و درآمد ارزی ایران را تامین کرده است. سهم کشاورزی از تولید ناخالص داخلی براساس داده‌های بانک جهانی در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۳درصد بوده و این میزان با توجه به صنایع وابسته و فعالیت‌های پسین و پیشین در اقتصاد ملی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

با این حال در سال‌های اخیر بخش کشاورزی ایران به واسطه تحریم‌های بین‌المللی خصوصا محدودیت‌های وضع شده از سوی ایالات متحده و کشورهای غربی، تحت فشارهای متعدد قرار گرفته است. گرچه کشاورزی به طور مستقیم هدف تحریم‌ها نبوده اما تاثیرات جانبی این محدودیت‌ها بر تجارت محصولات زنجیره تامین واردات نهاده‌ها، انتقال فناوری دسترسی به خدمات مالی و نقل‌وانتقال پول توسعه این بخش را به طرز محسوسی انجام داده و حتی بعضا مختل کرده است تولید‌کنندگان ایرانی به دلیل محدودیت‌های وارداتی با کمبود بذرهای هیبریدی کودهای شیمیایی پیشرفته، ماشین‌آلات مدرن و آفت‌کش‌های موثر روبه‌رو هستند که نتیجه آن کاهش راندمان تولید، افزایش هزینه‌ها، پایین آمدن کیفیت محصولات و در نهایت کاهش رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی بوده است.

مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی به آسیب‌های تحریم‌ها بر بخش کشاورزی کشور و پتانسیل‌های موجود در صورت رفع آنها را بررسی کرده است که در ادامه خلاصه این گزارش را می‌خوانیم.

آسیب تحریم‌ها

محدودیت‌های صادرات و مشکلات نقل‌وانتقال کالا، سبب کاهش دسترسی کشاورزان به بازارهای بین‌المللی و از بین رفتن فرصت‌های فروش محصولات با قیمت‌های رقابتی شده است. صادرات انواع میوه و صادرات محصولات مهم صادراتی مانند پسته، زعفران و خرما به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع ارزآور کشاورزی کشور به‌شدت وابسته به فناوری‌های نوین تولید برداشت مکانیزه تجهیزات کنترل کیفیت و رعایت استانداردهای ایمنی است. نبود دسترسی به این فناوری‌ها باعث تضعیف جایگاه ایران در بازار جهانی پسته و کاهش سهم و درآمد ارزی از این بازار شده است.

بررسی تاریخی تحولات تحریم‌ها نشان می‌دهد که بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ بخش‌های مختلف اقتصادی ایران از جمله کشاورزی به علت جدا شدن از شبکه‌های مالی و بیمه‌ای جهانی و محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی با رکود مواجه شدند. توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۵ نقطه امیدی برای رشد اقتصادی و کاهش محدودیت‌ها بود اما خروج ایالات متحده از این توافق در سال ۲۰۱۸ مجددا شرایط را دشوار کرد و تداوم تحریم‌ها روند بهبود اقتصادی و تجاری کشور را متوقف کرد.

تحریم‌ها نه‌تنها وارد‌کنندگان و صادر‌کنندگان بلکه زنجیره تامین و مصرف‌کنندگان را نیز تحت‌تاثیر قرار دادند. کشاورزان به دلیل نبود دسترسی به بازار و فروش محصولات با قیمت مناسب با کاهش درآمد و بی‌ثباتی مالی مواجه شدند و مصرف‌کنندگان با افزایش قیمت مواد غذایی کاهش کیفیت و تنوع محصولات روبه‌رو شدند که تامین غذای سالم و مغذی را دشوارتر ساخت.

با وجود این چالش‌ها نمونه‌هایی از مقاومت و سازگاری در بخش کشاورزی ایران دیده می‌شود؛ مانند حرکت به سمت تولید داخلی نهاده‌ها و استفاده کارآمد از فناوری‌های موجود اما این اقدامات خود نیز نیازمند سرمایه‌گذاری آموزش نیروی انسانی تقویت دیپلماسی اقتصادی و ایجاد زیرساخت‌های استاندارد و مرتبط با بازارهای جهانی هستند. در نهایت تداوم تحریم‌ها و نبود راهبردهای ساختاری برای اصلاح نظام توسعه کشاورزی، نه‌تنها امنیت غذایی و ثبات اقتصادی کشور را تهدید می‌کند بلکه فرصت‌های شغلی و سطح رفاه عمومی را نیز دچار آسیب خواهد کرد. رفع موانع موجود، بهره‌برداری هدفمند از ظرفیت‌های داخلی، بهبود زیرساخت‌های لجستیکی استانداردسازی محصولات، تسهیل مقررات صادرات و واردات و ارتقای همکاری‌های بین‌المللی کلیدهای عبور از بحران فعلی و پیش‌شرط رشد پایدار در این بخش به شمار می‌آید.

نگرانی‌ها برای رژیم غذایی خانواده ایرانی

قیمت مواد غذایی نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته است به طوری که تورم تامین رژیم غذایی سالم را برای خانوارهای ایرانی دشوارتر کرده است. اگر تحریم‌ها برداشته شوند ایران می‌تواند دوباره به پیشرفت‌های جهانی کشاورزی دسترسی پیدا کند، زیرساخت‌های کشاورزی خود را بهبود بخشد و امنیت غذایی را افزایش دهد. ایران باید از کشاورزی پیشرفته استفاده کرده، مدیریت آب را بهبود بخشد و امنیت غذایی را افزایش دهد و در عین حال اثرات زیست‌محیطی کشاورزی را کاهش دهد. با این حال غلبه بر سال‌ها رکود فناوری و اختلالات زنجیره تامین نیاز به سرمایه‌گذاری و تعدیل قابل‌توجه سیاست‌ها دارد.

اگرچه بخش کشاورزی ایران مستقیما تحریم نشده است اما رشد اقتصادی آن تحت‌تاثیر اثرات جانبی، محدودیت‌های اقتصادی گسترده‌تر شکل گرفته است در حالی که ایران به تجارت محصولات کشاورزی با کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ادامه داد. تحریم‌ها، صادرات کشاورزی به اتحادیه اروپا را کاهش داده و واردات از کشورهای اروپایی را محدود کرده است. این امر زنجیره‌های تامین و دسترسی به فناوری‌های پیشرفته کشاورزی را مختل کرده است.

موانعی که تحریم‌ها به وجود آوردند هم بر مصرف‌کنندگان و هم بر تولید‌کنندگان تاثیر گذاشته است. کشاورزان به دلیل دسترسی محدود به بازار در فروش محصولات خود با قیمت‌های منصفانه با مشکل مواجه هستند که منجر به کاهش درآمد و بی‌ثباتی مالی می‌شود. در همین حال مصرف‌کنندگان با افزایش قیمت مواد غذایی و کاهش دسترسی به برخی محصولات کشاورزی مواجه هستند که تهیه غذای مغذی را دشوارتر می‌کند.

چالش‌های متعدد در بخش کشاورزی

بخش کشاورزی ایران در حال حاضر با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که بسیاری از آنها ناشی از تحریم‌ها و عوامل ژئوپلیتیکی است. رفع این تحریم‌ها می‌تواند تاثیرات قابل‌توجهی روی رفع این چالش داشته باشد. در اینجا به برخی از مهم‌ترین این گشایش‌ها با توجه به آثار ناشی از تحریم اشاره می‌کنیم.

تحریم‌ها تاثیر متفاوتی بر تجارت کشاورزی ایران داشته‌اند. تحریم‌ها تاثیر کمی بر صادرات کشاورزی ایران به کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) داشته است. با این حال صادرات و واردات به اتحادیه اروپا به دلیل محدودیت‌ها کاهش یافته است. با وجود این چالش‌ها، ایران همچنان به صادرات محصولات پر تقاضا مانند زعفران، پسته، برنج و میوه‌های خشک به کشورهای مختلف از جمله روسیه ترکیه چین و آلمان ادامه می‌دهد.

از بین رفتن مزیت‌های صادراتی کشور

اگرچه تعرفه‌ها و مقررات سختگیرانه ایمنی موادغذایی در بسیاری از کشورهای وارد‌کننده به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موانع صادرات محصولات کشاورزی ایران است اما عوامل سیاسی از جمله تحریم نیز مانع از تجارت آزاد با جهان است. محصولات کشاورزی ایران به‌عنوان یکی از مزیت‌های صادراتی ایران از یک‌سو مواجه با کشورهایی است که به دلیل حساسیت بالای امنیت غذایی و سلامت مصرف‌کنندگان استانداردهای دقیقی را برای ورود محصولات کشاورزی وضع کرده‌اند که شامل مواردی مانند حد مجاز سموم و مواد شیمیایی، نحوه بسته‌بندی شرایط نگهداری و ویژگی‌های ظاهری محصول است. ایران با وجود داشتن ظرفیت بهره‌برداری از این بازارها به دلیل نبود نظارت دقیق و هماهنگی لازم با مقررات بین‌المللی، همچنان با مشکلات عدیده‌ای در این خصوص روبه‌رو است. این مشکلات شامل نمونه‌گیری‌های مکرر مانع‌تراشی‌های فنی بر سر راه ورود محصولات، برگشت خوردن بارهای صادراتی در مرزها، تحمیل جریمه‌های قرنطینه‌ای و حتی توقف موقت صادرات به برخی کشورهای کلیدی است.

تحریم‌های بین‌المللی به‌ویژه از سوی کشورهای غربی توانایی ایران در انجام تراکنش‌های بانکی جهانی را به شدت محدود کرده است. این امر دریافت وجه را برای صادر‌کنندگان دشوار می‌کند و آنها را مجبور به تکیه بر واسطه‌ها یا سیستم‌های تهاتری می‌کند که تجارت را پیچیده می‌کند. از سوی دیگر فشارهای سیاسی و تحریم‌ها علیه ایران به‌ویژه در چند سال اخیر، دسترسی به بازارهای بین‌المللی را سخت‌تر کرده‌اند. این موضوع باعث شده که صادر‌کنندگان مجبور به تغییر مسیرهای صادراتی و تلاش برای یافتن بازارهای جدید یا کمتر محدود باشند که این امر هزینه‌ها و پیچیدگی‌های صادرات را افزایش می‌دهد. این سیاست‌ها منجر به تضعیف برندهای صادراتی ایران، کاهش اعتماد شرکای خارجی و از دست رفتن سهم بازارهای پایدار شده است.

با بررسی مطالعات بین‌المللی و داخلی در خصوص آثار تحریم بر تجارت خارجی کشورها تعداد زیادی از تحقیقات به آثار منفی تحریم بر تجارت محصولات کشاورزی اشاره دارند. جنگ و تحریم سبب کاهش تجارت بین کشورهای هدف و اعمال‌کننده تحریم می‌شود و بر سایر کشورها نیز اثر می‌گذارد. این تاثیرات تا سال‌ها می‌توانند پس از پایان تحریم هم ادامه داشته باشند.

تاثیر منفی بر حجم صادرات ایران به اعضای اوپک

در ایران اعمال تحریم‌ها تاثیر منفی‌ای بر حجم صادرات ایران به اعضای اوپک داشته ولی تاثیری بر صادرات به کشورهای اکو و آسه‌آن نداشته است. تحریم‌ها باعث مختل شدن تجارت ایران و نیز بازدارنده رشد اقتصادی ایران بوده است. تحریم‌ها بر ارزش تجارت متقابل محصولات کشاورزی بین ایران و کشورهای منطقه منا بی‌تاثیر بوده ولی بر ارزش صادرات محصولات کشاورزی ایران به کشورهای اتحادیه اروپا تاثیر مثبت و معنی‌داری داشته است. در یک نگاه کلی تحریم بر تولید محصولات زراعی در ایران تاثیر منفی داشته است. تحریم‌ها ارزش تجارت خارجی را کاهش داده. به طوری که تاثیر منفی معنی‌داری روی صادرات پسته ایران و افزایش قدرت صادراتی آمریکا داشته است. این امر به طور مشخص در بازار اتحادیه اروپا قابل مشاهده است.

با برنامه‌ریزی صحیح بخش کشاورزی ایران می‌تواند از فرصت‌های پساتحریمی بهره‌مند شده و سهم بیشتری در اقتصاد کشور ایفا کند. لغو تحریم‌های ایالات متحده می‌تواند بخش کشاورزی ایران را به طور قابل‌توجهی تقویت کند، بهره‌وری را بهبود بخشد، صادرات را گسترش دهد و امنیت غذایی را افزایش دهد. با این حال ایران باید سیاست‌هایی را برای تضمین رشد پایدار و به حداکثر رساندن مزایای فرصت‌های تجاری جهانی جدید اجرا کند.

رسیدگی به چالش‌های پیش روی بخش کشاورزی ایران نیازمند یک رویکرد چندوجهی است که شامل سرمایه‌گذاری در فناوری مدرن، بهبود شیوه‌های مدیریت آب، افزایش کارایی زنجیره تامین و تضمین سیاست‌های حمایتی کشاورزی می‌شود. تلاش‌های مشترک بین دولت، بخش‌های خصوصی و جامعه مدنی برای توسعه پایدار کشاورزی در ایران ضروری است. با عبور موثر از این چالش‌ها ایران می‌تواند در جهت افزایش امنیت غذایی و پایداری کشاورزی برای جمعیت خود تلاش کند. تقویت زیرساخت‌های کشاورزی و مشارکت‌های تجاری می‌تواند به تثبیت بیشتر جایگاه ایران در این صنعت کمک کند.

نقش حیاتی در تامین امنیت غذایی

بخش کشاورزی ایران یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور است که نقش حیاتی در تامین امنیت غذایی، اشتغالزایی و صادرات غیرنفتی ایفا می‌کند. با این حال، تحریم‌های بین‌المللی در سال‌های اخیر تاثیرات قابل‌توجهی بر این بخش گذاشته است. تحریم‌ها تاثیرات منفى قابل‌توجهی بر بخش کشاورزی ایران گذاشته‌اند. از محدودیت در واردات نهاده‌ها گرفته تا کاهش صادرات و افزایش هزینه‌های تولید. با این حال رفع تحریم‌ها می‌تواند دسترسی به فناوری‌های پیشرفته گسترش بازارهای صادراتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی را به همراه داشته باشد.

در صورت رفع تحریم‌ها، بخش کشاورزی ایران می‌تواند به یکی از قطب‌های مهم تولید و صادرات محصولات کشاورزی در منطقه تبدیل شود. بخش کشاورزی ایران با چالش‌های متعددی از جمله کمبود آب، ناکارآمدی بازار، اثرات تغییرات اقلیمی محدودیت‌های اقتصادی و پیشرفت ناکافی فناوری مواجه است. می‌توان بیان کرد که بخش کشاورزی به‌عنوان پایه و اساس توسعه اقتصادی عمل می‌کند و از طیف وسیعی از صنایع پشتیبانی می‌کند و در عین حال به تضمین امنیت غذایی و ایجاد درآمد در سراسر کشور کمک می‌کند. تقویت این بخش از طریق نوسازی، سرمایه‌گذاری و تجارت بین‌المللی می‌تواند تاثیر آن را بر اقتصاد ایران بیشتر کند.

با گذشت زمان این چالش‌ها بخش کشاورزی ایران را تضعیف کرده است. با سود کمتر کشاورزان ممکن است کشاورزی را رها کنند یا به روش‌های کشاورزی کم‌بازده‌تر روی آورند که این امر باعث کاهش تولید کلی کشاورزی و تهدید امنیت غذایی کشور می‌شود. اگر تحریم‌ها برداشته شوند ایران می‌تواند شبکه‌های تجارت کشاورزی خود را بازسازی درآمد کشاورزان را تثبیت و قابلیت‌های تولید مواد غذایی را تقویت کند.