عادت به خفگی؟!

پویا اصل باغ– «مردم به گرد و غبار عادت کنند!» این جمله را دیروز مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای استان تهران در مصاحبه تلویزیونی خود بیان کرد. این اظهارات زمانی مطرح شد که در روزهای گذشته شاخص کیفیت هوای بیشتر شهر‌ها مانند تهران، اهواز و اصفهان از مرز عدد ۳۰۰ فراتر رفته و بعضا در برخی استان ها مانند البرز، قم و سیستان‌وبلوچستان درجه آن روی عدد ۵۰۰ یا وضعیت خطرناک قرار گرفته است. با اینکه سال‌هاست شهرهای صنعتی در تمامی فصول از این معضل رنج می‌برند اما تاکنون هیچ اقدام موثری برای رفع هوای آلوده صورت نگرفته است. در شرایطی که تنفس جامعه به شمارش افتاده، مسوولان به جای اینکه چاره‌ای برای این وضعیت بیندیشند، ترجیح داده‌اند اتحادی بین هوای آلوده و مردم برقرار کنند! جدای از مدیریت بی‌تدبیر، عوامل انسانی مثل سوزاندن سوخت‌های فسیلی، حمل‌ونقل، فعالیت‌های صنعتی، سوزاندن زباله و… هم در شکل‌گیری هوای آلوده موثر است. ناگفته نماند که این روزها عوامل طبیعی مانند خشکسالی آبی، آتش‌سوزی‌ها و گرد و غبار نیز دست به دست هم داده‌اند تا هوای پاک را برای شهروندان به آرزویی دست‌نیافتنی تبدیل کنند. سازمان بهداشت جهانی آلودگی هوا را یکی از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده سلامت جهانی می‌داند که نیاز به توجه و اقدام فوری دارد تا از آثار منفی آن جلوگیری و سلامتی انسان‌ها و محیط‌زیست حفظ شود.

آلودگی هوا از کجا می‌آید؟

یکی از اصلی‌ترین عوامل آلودگی هوا به‌خصوص در شهرهای صنعتی مانند تهران، اراک، اصفهان، مشهد و تبریز نزدیکی کارخانه‌ها و شهرک‌های صنعتی به شهرهاست. در نزدیکی شهرهای بزرگ تعداد کارخانه‌ها بیشتر از سایر مناطق ایران است و به همین دلیل کارخانه‌های صنعتی یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا در شهرها محسوب می‌شوند. تاثیرات آلودگی هوای ناشی از فعالیت‌های صنعتی شامل افزایش بیماری‌های تنفسی، مشکلات قلبی، کاهش کیفیت زندگی، تغییرات اقلیمی و آسیب به محیط‌زیست است.

سوخت‌های فسیلی هم یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا به‌خصوص در شهرهای پرجمعیت محسوب می‌شود. سوزاندن سوخت‌های فسیلی همچون زغال‌سنگ، نفت، گازوئیل و بنزین برای تولید انرژی یا حمل‌ونقل، اثرات جدی بر آلودگی هوا دارد. معمولا در فصل‌های سرد سال به دلیل شرایط جوی بیشتر این مشکل بروز می‌کند، آلودگی هوای ناشی از این فعالیت‌ها شامل انتشار گازهایی همچون دی‌اکسید گوگرد (SO2)، دی‌اکسید نیتروژن (NO2)، منواکسیدکربن (CO)، ذرات معلق مانند PM2.5  و PM10 و هیدروکربن‌های آروماتیک ناسالم مثل بنزن است. این گازها و ذرات آلاینده که در اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی تولید می‌شوند، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به‌سلامتی انسان‌ها و محیط‌زیست آسیب می‌رسانند. از سوی دیگر یکی از عواملی که در به وجود آوردن هوای آلوده موثر بوده، فعالیت و تردد خودروهای فرسوده در کشور است. طبق گزارش‌های رسمی حدود یک‌میلیون و ۳۰۰‌هزار خودروی فرسوده در حال فعالیت هستند.

معاینه فنی صوری، تولید خودروهای غیراستاندارد توسط خودروسازان داخلی و آسیب عدالت زیست‌محیطی، همه و همه باعث شده تا تنفس شهرها به شمارش بیفتند. کم‌اثر بودن اقداماتی مانند طرح ترافیک، تعطیلی مراکز آموزشی، ادارات و… هم نتوانست این زخم کهنه را درمان کند.

مسوولان وقت، برگزاری جلسات بی‌ثمر را به جای انجام اقدامات جدی ترجیح دادند که باعث شده اکثر شهرهای ایران در زمینه شاخص بالای آلودگی هوا رکوردزنی کنند.

اثرات آلودگی هوا

اثرات آلودگی هوا بر سلامت بشر نه‌تنها به صورت کاهش کیفیت زندگی بلکه به صورت افزایش هزینه‌های سلامت بر جامعه تاثیر می‌گذارد. آلودگی هوا از یک‌سو باعث افزایش مرگ و میر و از سوی دیگر باعث افزایش بیماری می‌شود. براساس گزارش بانک جهانی بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا سالانه مبالغ هنگفتی به اقتصاد ایران خسارت وارد می‌کند. با توجه به رشد روزافزون ترافیک شهری و ایجاد انواع آلودگی‌ها، بشر در معرض خطر قرار گرفته و اثرات آن در سلامت جسمانی، روانی و ضررهای اقتصادی مشهود است. خطرات بهداشتی ناشی از آلودگی هوا به کمک ذرات و مواد معلق در هوا صورت گرفته و موجب مشکلات و خطرات عدیده‌ای در اعمال فیزیولوژیک اعضای بدن انسان می‌شود. براساس یافته‌های موجود، مهم‌ترین آثار سمی مربوط به آلودگی هوا روی دستگاه تنفس، قلب و عروق، چشم‌ها، پوست، اعصاب و روان، خونسازی سیستم ایمنی و تولید مثل ظاهر می‌شود.

نفس‌های خاکستری

در همین راستا داریوش گل‌علیزاده، سرپرست اداره کل محیط‌زیست استان اصفهان در خصوص شرایط وخیم آلودگی هوا به «جهان‌صنعت» گفت: براساس اعلام رییس ستاد هماهنگی مقابله با گرد و غبار، منشا این ریزگردها برون‌مرزی بوده است. البته کانال‌های داخلی هم در این زمینه بی‌تاثیر نبودند. در نیمه دوم سال معمولا وجود شرایط جوی مثل بادهای صعودی که غبارخیز هستند و بادهای افقی که اینها را انتقال می‌دهد متاسفانه باعث به وجود آمدن پدیده گرد‌وخاک می‌شود و شاخص هوای استان‌ها را در معرض ناسالم و خطرناک قرار می‌دهد. در کارگروه‌های مقابله با آلودگی هوا عمدتا بحث مراقبت بهداشتی مطرح است چون نمی‌توان از بروز طوفان‌ها جلوگیری کرد. موضوع بعدی که در جلسات به آن پرداخته می‌شود، برنامه‌ریزی برای مهار منابع تولید‌کننده آلاینده‌هاست که باعث هم افزایی نشود یعنی شرایط به‌گونه‌ای پیش نرود که گرد و غبار خارجی با علل داخلی ترکیب شوند.

وی افزود: تداوم روند خشکسالی و تخریب سرزمین از دیگر عواملی هستند که در شکل‌گیری آلودگی هوا تاثیر بسزایی دارند. متاسفانه ایران با پدیده‌های کم‌آبی و بیابان‌زایی مواجه است. منابع کشور به شدت محدود شده و باید با همین منابع کم، با عوامل اصلی و اولویت‌دار مبارزه کنیم. اگر بخواهیم منابع را برای کارهای مختلف کشور تقسیم کنیم طبیعتا هیچ اتفاقی نخواهد افتاد.

گل‌علیزاده در خصوص منشا هوای بحرانی کنونی تشریح کرد: تالابی به نام صالحیه در اطراف تهران وجود دارد که مدت‌هاست خشک شده است. این منشا پایتخت و استان البرز را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. البته قم و اصفهان هم از این کانون رنج می‌برند. در آینده امکان دارد مدیریت این تالاب به استان اصفهان واگذار شود تا بلکه احیا و از بروز مشکلاتش جلوگیری شود. باید با همین منابع کمی که در اختیار داریم آن را به سمت مهار کانون‌های گرد و غباری سوق دهیم یعنی اگر یک یا دو مورد از آنها را بتوانیم به وضعیت درستی برسانیم، به مراتب خیلی بهتر از این است که منابع محدود را تقسیم کنیم و سر آخر هم نتیجه‌ای نگیریم.

گل‌علیزاده در خصوص کیفیت پایین بنزین نیز اظهار کرد: آلودگی که هم اکنون وجود دارد، منشاء اصلی‌اش معدنی است یعنی جنس خاک و گرد و غبار باعث شکل‌گیری آن شده است. آلودگی بنزینی در واقع منشا دود و ترکیبات آلی دارد که با یکدیگر متفاوت است. ما در ابتدای سال به دلیل اینکه تهویه هوا صورت می‌گیرد، بحث گرد و غبار را پیش‌رو داریم. در نیمه دوم سال هم مشکل اصلی ما وارونگی است که باعث انباشت آلودگی هوا می‌شود. باید تاکید کنم که آلودگی هوای کنونی در نتیجه سوخت بنزین، نفت و گاز نیست و ارتباطی با این موضوع ندارد و گاه در فصول سرد هم این اتفاق می‌افتد.

او در خصوص منشا‌های فرامرزی آلودگی هوا اضافه کرد: این کانون متاسفانه از اختیار ما خارج است و نیاز به اقدامات دیپلماسی دارد. به عنوان مثال باید نهادهای مالی منطقه‌ای و بین‌المللی در این زمینه شرکت کنند تا بتوانیم اقدامات را عرضه کنیم. این گرد و خاک‌ها با کشورهای حوزه خلیج‌فارس گره خورده است که از آن متاثر هستیم. متاسفانه منابع مالی کشور برای مقابله با این حجم از کانون‌های گرد و خاک، کافی نیست و نیاز به این داریم که نهادهای بین‌المللی در این زمینه از ما حمایت کنند.

گل‌علیزاده در پایان گفت: ابتدا باید شرایط را تثبیت کنیم که وضعیت از این بدتر نشود. در کشور با دو معضل کانون‌های گرد و خاک و خشکسالی مواجه هستیم که بخشی از آن مربوط به سوءمدیریت است. در چنین شرایطی باید منابع محدود را مدیریت کنیم یعنی باید برنامه‌ای داشته باشیم که خود را با تغییرات اقلیمی سازگار سازیم. احتمالا تا چند روز آینده سیلاب‌هایی در کشور به وجود می‌آید که می‌توانیم آن را از تهدید به فرصت تبدیل کنیم. اگر بتوانیم این سیلاب‌ها را مدیریت کنیم، علاوه بر آبیاری اراضی، سفره‌های زیرزمینی را هم می‌توانیم متاثر کنیم ولی متاسفانه به دلیل اینکه برنامه سازگاری در کشور وجود ندارد چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد و همواره سیل ما را غافلگیر می‌کند. خوشبختانه در برنامه هفتم توسعه، پیش‌بینی شکل‌گیری برنامه سازگاری انجام شده که بتوانیم از شرایط اینچنینی به عنوان یک فرصت استفاده کنیم. این حرف که می‌گویند مردم به شرایط موجود عادت کنند، درست نیست. اگر به این وضعیت عادت کنیم، بزرگ‌ترین ضربه را به کشور وارد می‌کنیم. مردم باید مطالبه‌گری داشته باشند تا ما بتوانیم مشکلات را حل کنیم.

آرزوی محالی به نام هوای پاک

گفتنی است با توجه به نکاتی که گفته شد، آلودگی هوا نه سبک زندگی بلکه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها، سلامت مردم شهرهای مختلف را به خطر انداخته است. مسوولان به جای عادی‌سازی و بی‌توجهی به هشدار کارشناسان، باید یک برنامه جامع و کاملی در خصوص رفع این معضل ارائه کنند. حالا که در تابستان با شاخص خطرناک کیفیت هوا مواجه شده‌ایم، مسوولان باید برای جلوگیری از بروز هرچه بیشتر این معضل در زمستان به فکر باشند.