بازی‌های سیاسی در اوپک
محمود خاقانی، کارشناس انرژی
سال‌ها پیش این نظریه مطرح شد که سازمان اوپک به دلیل اختلافات داخلی و کمرنگ شدن نقش ایران در حال ضعف و ناتوانی است و دیگر در بازار جهانی نفت نقش عمده‌ای ایفا نمی‌کند. مثلا پس از ریاست ایران، سایر اعضای موسس به ترتیب عراق، کویت، عربستان و ونزوئلا به‌عنوان دبیرکل‌های اوپک انتخاب شدند اما با پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن جنگ تحمیلی صدام حسین با حمایت برخی کشورهای شرقی و غربی و عضو اوپک همه چیز تغییر کرد. درست زمانی که نوبت ایران بود تا به‌عنوان دبیرکلی این سازمان انتخاب شود، سایر اعضای اوپک با ریاست ایران مخالفت کردند بنابراین فقط در دوره نخست تاسیس اوپک، ایران کرسی دبیرکلی این سازمان را برعهده داشت که کارهای مهمی در آن زمان انجام شد. پژوهشگران حوزه نفت و انرژی متفق‌القول بر این باورند که نقش سیاست و بازی‌های سیاسی در اوپک از زمان پیروزی انقلاب اسلامی پررنگ‌تر شد.
مخالفانی از جنس دلواپسان منطقه
مشهور است که انقلاب اسلامی موجب شوک دوم قیمت نفت در بازارهای جهانی در سال ۱۹۷۹میلادی شد بنابراین سازمان اوپک که قرار بود سازمانی اقتصادی باشد به‌گونه‌ای دیگر کارش را ادامه داد. از همان زمان کسانی در منطقه دلواپس بودند که جمهوری اسلامی ایران پایدار بماند که تا امروز مانده است در نتیجه شرکت‌های نفتی و دولت‌های مختلف بر آن شدند تا نقش ایران در اوپک تضعیف شود و متحد شدند که ایران نتواند دبیرکل اوپک شود. امروز هم همان اهداف سیاسی اما با شکل دیگری در این سازمان دنبال می‌شود اما متاسفانه وزرای نفتی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی روی کار آمدند تا امروز حساسیت زیادی در این زمینه به خرج ندادند و نمی‌دهند. چرا؟ شاید به این دلیل که خودشان هم نمی‌دانند چه باید بکنند. اگر ایران با این مخالفت‌ها روبه‌رو نبود، می‌توانست با تدبیر به بازار نفت امید بدهد و نقش ایران در تامین امنیت انرژی بازارهای جهانی را تجربه کنند. دول غربی و حتی شرقی و نیز دول عضو اوپک با تحریم صنعت نفت و گاز ایران بیشترین سود را تاکنون برده و می‌برند. در همین حال در داخل کشور نیز مافیایی که صنعت نفت از سال۱۳۸۴ تاکنون رشد کرده و فعال است خواهان تداوم تحریم‌ها و تسلط آنها بر صنعت نفت و گاز کشور و به طور کلی صنعت انرژی کشور هستند که رابطه مستقیم با امنیت ملی کشور دارد.
در حال حاضر بحران تولید نفت در جهان بحرانی دامنه‌دار است و به نظر هم نمی‌رسد در شرایط فعلی تعامل گسترده‌ای میان اوپکی‌ها و غیراوپکی‌ها که به اوپک پلاس شهرت یافته صورت بگیرد و برخی کشورها وقتی قرار است تولید را کاهش دهند یواشکی بیشتر می‌فروشند و وقتی قرار است تولید را افزایش دهند با هم مسابقه می‌گذارند که درآمدشان بیشتر شود.
در نتیجه راهکار اصلی که برای ایران باقی می‌ماند، پیگیری نظریه‌ای است که رییس‌جمهور وقت ایران در اجلاس سال۲۰۱۴ داووس اعلام کرد یعنی تعامل تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، با ابتکار ایران. دیگر امیدی به اوپک برای حفظ منافع تولیدکنندگان و صادر‌کنندگان نفت نیست. کمااینکه سایر اعضای اوپک از ایران در برابر تحریم‌ها حمایت نکردند و با آمریکا بیشتر رفاقت و همراهی کردند و می‌کنند.
این نکته را هم باید مدنظر قرار داد که در سال۲۰۱۷ دولت اول ترامپ اعلام کرد که آمریکا مدیریت بازار نفت را در اختیار می‌گیرد که با کمک بعضی از اعضای اوپک در این راستا موفق شد و در دوره دوم دولت ترامپ این همکاری‌ها گسترده‌تر شده بنابراین اوپک سازمانی است که کاری نمی‌کند و برای اعضای بنیانگذار نظیر ایران و ونزوئلا کمک نمی‌کند که هیچ، هر جا هم بتواند با تحریم‌کننده یعنی آمریکا همراهی می‌کند. در همین حال کماکان درگیری‌های سیاسی در میان اعضای اوپک نقش مهمی را در تصمیم‌گیری‌ها دارد و می‌توان ادعا کرد در پشت‌پرده کاهش تولید یا افزایش تولید هم اهداف سیاسی پر‌رنگی وجود دارد. از جمله مهم‌ترین اهداف سیاسی اوپکی‌ها قانع کردن برخی غیراوپکی‌های قدرتمند برای افزایش همکاری نظیر همکاری عربستان با آمریکا ، روسیه و چین است.
به هر روی و با توجه به اینکه میزان عرضه نفت‌خام در بازار نفت کم نیست و تقاضا برای مصرف آن به‌ویژه در غرب فعلا مدیریت شده و روبه کاهش است، همچنان باید منتظر کاهش قیمت نفت بود و امیدواری به افزایش قیمت چندان عقلانی به نظر نمی‌رسد. ایران هم در صورت تداوم تحریم‌ها و حتی در کوتاه‌مدت در صورت رفع تحریم‌ها به دلیل مدیریت ضعیف و ناکارآمد در صنعت نفت و گاز و انرژی کشور نمی‌تواند به راحتی سهمی که در بازارهای بین‌المللی نفت از دست داده را دوباره به دست آورد و ناگزیر به صورت مقطعی و ارزان‌فروشی در بازار حضور دارد و در اوپک هم نقش مهمی ایفا نمی‌کند.
امروز عربستان یک واقعیت را آرام‌آرام می‌پذیرد، آنها پیشتر میلیارد‌ها دلار هزینه کردند تا از توافق برجام جلوگیری کنند اما در زمان حاضر نگران برافروخته شدن آتش جنگ در خلیج‌فارس هستند که دودش بد به چشمان اعضای اوپکی که از تضعیف ایران در بازار نفت خرسند بودند و هستند خواهد رفت.
سیاسی‌کاری پشت‌پرده، همکاری تنگاتنگ و مخفی برخی اعضای اوپک با اسرائیل، الیگارشی یعنی خانواده حاکم در این کشورها را ناچار خواهد کرد که برای نجات خود تغییر سیاست کلان بدهند و با ایران وارد مرحله دوستی و رفاقت جدید شوند زیرا دعوای اخیر بین ایلان ماسک و دونالد ترامپ و عدم موفقیت دولت دوم ترامپ در برخی سیاست‌های تعریف شده در داخل آمریکا و شکست میانجیگری آمریکا بین روسیه و اوکراین و درگیر کردن داعش برای جنگ علیه لبنان و نوار غزه نمایانگر این واقعیت است که سیاست‌های صهیونیسم حاکم در سرزمین‌های اشغالی با شکست روبه‌رو شده است. درنهایت به نظر می‌رسد مسائلی که امروز قابل مشاهده است، هم برای ایران و هم برای دیگر کشورها به گونه‌ای درآمده که در کوتاه‌مدت قابل پیش‌بینی نیست بنابراین باید برای پیامدهای مثبت و منفی اتفاقات برنامه‌ریزی و آمادگی لازم را داشته باشیم.
اعضای اوپک امروز دیگر چاره‌ای جز این ندارند و مانند بازی شطرنج در منطقه خاورمیانه کیش و مات است. هر حرکت اضافی بازی را به اتمام می‌رساند و باید با ایران همراهی کنند و با مذاکره و تعامل در اوپک خود را از مات شدن نجات دهند.زمانی که اوپک متولد شد، اهداف اقتصادی داشت و می‌خواست در برابر شرکت‌های نفتی که آن زمان به هفت خواهران مشهور بود، رقابت کند ولی امروز این هدف دیگر وجود ندارد. این شرکت‌ها امروز نه غول‌اند و نه هفت خواهر. آنها در بازار کنونی با مشکلاتی مواجه هستند. با به وجود آمدن اوپک پلاس مشکلی تاکنون از اوپک حل نشده است و متاسفانه شرکت‌های نفتی دوباره بر سرنوشت کشورهای صاحب ذخائر غنی نفت و گاز حاکم شده‌اند.
بنابراین بهترین راهکار همان است که آقای روحانی در اجلاس داووس در سال ۲۰۱۴ پیشنهاد کرد. او در آن اجلاس گفت که مشکلات بازار نفت ناشی از این است که بین مصرف‌کننده و تولیدکننده ارتباط مستقیم وجود ندارد.باید دست واسطه‌های بین‌المللی از این بازار کوتاه و بین مصرف‌کننده و تولیدکننده گفتمانی آغاز شود که براساس قیمت تولید انرژی باشد یعنی تولیدکننده، محصول خود را با قیمتی به بازار عرضه کند که مقرون‌به صرفه باشد. در واقع این قیمت برای خریدار امکان و توان خرید ایجاد می‌کند بنابراین ایران بهتر است که مبتکر گفت‌وگو بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان عمده نفت و گاز باشد. در داخل کشور هم باید صنعت نفت و انرژی کشور از وجود مافیا‌های مختلف پاکسازی شود و صنعت ملی نفت و گاز و انرژی کشور دوباره احیا شوند.
