بحران نیروی کار
سارا اصغری – این روزها بازار کار ایران به‌ویژه در حوزه صنعت و تولید با پارادوکس عجیب و چالش‌برانگیری روبه‌رو شده است، از یک‌سو متقاضی کار بسیار بالاست و معضلی به نام بیکاری گریبان جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را گرفته است و از سوی دیگر، بخش تولید با کمبود نیروی انسانی مواجه شده، شکافی که چندین سال است، با حضور نیروی کار اتباع خارجی به‌ویژه افغان‌ها پر شده است. در چنین شرایطی است که برخی حضور این اتباع خارجی را فرصت برای بازار کار ایران قلمداد می‌کنند و در مقابل نیز برخی آن را تهدیدی برای نیروی کار داخلی برمی‌شمرند.
بیش از ۵ دهه از ورود نخستین دوره مهاجران افغانستانی به ایران می‌گذرد و این مهاجران به‌تدریج در بازار کار ایران راه پیدا کردند و حتی برخی مشاغل و اصناف را نیز در اختیار خود گرفته‌اند. هرچند هم‌اکنون آمار دقیقی از حضور اتباع خارجی در بازار کار ایران وجود ندارد چراکه به گفته کارشناسان حوزه بازار، آمارهای دولتی به دلیل مهاجرت غیرقانونی افغان‌ها همواره زیر سوال هستند، اما براساس همین آمارهای رسمی و شواهد، حدود یک‌هفتم اشتغال کشور را اتباع خارجی به خود اختصاص داده‌اند.
البته براساس اعلام وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، اتباع خارجی مجاز به کار کردن در مشاغلی چون کارگر ساختمانی (حوزه فنی و عمرانی)، دامدار یا چوپان (حوزه کشاورزی و دامداری)، نظافتچی منازل یا ادارات (حوزه خدمات)، جوشکار و آرماتوربند (حوزه فنی و صنعتی) و کارگر خط تولید کارخانه (حوزه تولید و صنعت) هستند که البته برحسب نیاز این فهرست ممکن است، تغییر کند. همچنین از سوی این وزارتخانه حضور در برخی مشاغل نیز برای اتباع ممنوعه اعلام شده است.
در این میان برخی معتقد هستند این ادعا که کارگران افغان در ایران مشاغل سخت را انجام می‌دهند را زیر سوال می‌برند، در این راستا چندی پیش محسن باقری، نماینده کارگران در شورای‌عالی کار در پاسخ به این ادعا دست به افشاگری زده و گفته بود: «هیچ افغانی در معادن ایران کار نمی‌کند. از شغل معدن که سخت‌تر نداریم. اتفاقا افغان‌ها مشاغل لوکس و پُرپول شمال شهر تهران را از کارگران ایرانی گرفته‌اند.» این بیان نشان‌دهنده این مطلب است که اتباع افغان در مشاغل بسیار متنوعی حضور دارند و حتی به کارفرما و صاحب مغازه نیز تبدیل شده‌اند تا جایی که بخش قابل‌توجهی از برخی اصناف را نیز به خود اختصاص داده‌اند که در این راستا می‌توان صنف سراجان را مثال زد؛ به گفته رییس اتحادیه سراجان، تولید لوازم جانبی کیف و کفش ۷۰درصد در انحصار افغان‌ها قرار گرفته است تا جایی که صاحب مغازه چرم‌فروشی شده‌اند.
بهره‌گیری هوشمندانه از حضور اتباع خارجی نداریم
درباره حضور اتباع خارجی در حوزه بازار کار ایران، آرمان خالقی دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» عنوان کرد: بخش عمده‌ای از بحث حول مشکلات بازار کار، مربوط به مهاجران غیرقانونی در حوزه کار است. این مهاجران در بسیاری از حوزه‌های کارهای در حوزه کشاورزی، ساختمان و صنعت ورود پیدا کرده‌اند که کارایی و نظم بازار را مختل کرده است. این وضعیت منجر به کمبود نیروی کار ماهر و ارزان‌قیمت در داخل کشور شده است، به طوری که کارفرمایان ترجیح می‌دهند از نیروی خارجی غیررسمی و بدون بیمه بهره‌مند شوند زیرا هزینه‌های استخدام نیروی ایرانی با مزایای قانونی و بیمه‌ای، برای کارفرما سنگین است و توجیه اقتصادی ندارد. خالقی با تاکید بر این موضوع که دولت تلاش‌هایی برای ساماندهی و بازگرداندن مهاجران غیرقانونی در دست اقدام دارد، گفت: دولت باید بر لزوم آموزش و مجوز گرفتن این افراد تاکید داشته باشد تا این افراد بتوانند به‌صورت رسمی و تحت قانون مشغول به کار باشند. این اقدام، هم برای کاهش فشار بر بازار کار و هم برای هم‌سطح کردن حقوق و مزایای نیروی داخلی و خارجی اهمیت دارد زیرا در یک کشور ۸۰میلیون نفری ۸میلیون جمعیت یک‌دهم جمعیت را شامل می‌شود. از این‌رو درصد نیروی کار خارجی در کشور که حدود ۶میلیون نفر است، تاثیر زیادی بر بازار کار دارد.
وی با اشاره به این موضوع که این وضعیت، فشار بر نیروی کار داخلی را افزایش می‌دهد و به‌خودی خود یک تهدید به‌شمار می‌رود، ادامه داد: این در حالی است که این امر نیازمند بهره‌برداری هوشمندانه و فرصت‌ساز است، همان‌‌گونه که کشورهای اروپایی از مهاجران بهره‌مند شده‌اند، برای نمونه کشور آلمان یکبار سوری‌ها، یکبار عراقی‌ها و یکبار اوکراینی‌ها را پذیرفت و از آنها به‌عنوان نیروی کار ارزان‌قیمت بهره گرفت و این موضوع را برای خود تبدیل با فرصت کرد. یا امارات چگونه امارات شد، مگر این کشور کارگر داشت اما مهاجرانی در این کشور حضور پیدا کرده و سبب شدند تا این کشور پیشرفت کند. البته در کل باید یادآور شد تا زمانی که دستمزد مناسب نباشد، کسی تمایل به کار کردن پیدا نمی‌کند.
نبود آمار دقیق از حضور اتباع
آیا آمار دقیقی از حضور اتباع افغانستانی در بازار کار ایران وجود دارد؟ در این راستا حمید حاج‌اسماعیلی، کارشناس بازار کار در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» عنوان کرد: برآوردهای رسمی وزارت کشور تعداد این افراد را حدود ۶میلیون نفر اعلام کرده است، در حالی که نهادها و گروه‌های مختلف طی یک سال اخیر این رقم را حدود ۵/۸میلیون نفر تخمین زده‌اند. این تفاوت نشان‌دهنده نبود آمار دقیق و عدم ساماندهی مناسب در ثبت و سرشماری اتباع است، زیرا ورود آنها عمدتا از طریق مبادی غیرقانونی صورت گرفته و هیچ سرشماری درستی انجام نشده است. بنابراین آمارهای دولتی زیر سوال است و آمارهای غیررسمی نیز براساس تخمین‌های مبتنی بر شرایط اجتماعی و مشاهدات میدانی ارائه می‌شود. میانگین این آمارها نشان می‌دهد که در حال حاضر بیش از ۷میلیون اتباع در کشور حضور دارند.
غیرقانونی بودن حضور اتباع
حاج‌اسماعیلی در ادامه با تاکید بر حضور غیرقانونی اتباع در ایران خاطرنشان کرد: قبل از بررسی تاثیر حضور این اتباع بر بازار کار، باید یادآور شد که حضور آنها براساس قوانین بین‌المللی و داخلی کشور، باید با مجوزهای قانونی مانند ویزای ورود و پروانه کار همراه باشد اما در ایران این موارد رعایت نمی‌شود و مشکل اصلی در این است که بسیاری از اتباع بدون مجوزهای لازم در کشور حضور دارند.
وی با اشاره به این موضوع که دولت به دلیل اعتراضات سال‌های اخیر و مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به‌دنبال ساماندهی اتباع است، گفت: اما این ساماندهی هیچگاه سرانجام پیدا نکرده است. در دولت چهاردهم تلاش‌هایی برای ساماندهی این وضعیت در دست انجام است اما تاکنون اقدامات عملی و مؤثری صورت نگرفته است و انتظار می‌رود در آینده نزدیک دولت بتواند گام به گام این طرح را اجرا کند و امیدواریم در ماه‌های آینده جدول تنظیمی که وزارت کشور درخصوص ساماندهی اتباع اعلام کرده با اجرای برنامه‌های اعلام شده، شاهد ساماندهی واقعی در عرصه‌های اجتماعی و بازگرداندن اتباع به کشورهایشان باشیم.
بیشتر اتباع فاقد تخصص هستند
این کارشناس بازار کار در پاسخ به این پرسش که بازار کار ایران به چه میزان نیروی کار خارجی نیاز دارد، بیان کرد: در زمینه نیازهای بازار کار، تاکنون هیچ مطالعه و پژوهش علمی و تحقیقاتی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور صورت نگرفته است تا نیازهای واقعی به نیروی کار خارجی مشخص شود. برآوردهای موجود صرفا حدس و گمان هستند و پایه علمی ندارند.
حاج‌اسماعیلی همچنین با اشاره به این موضوع که اکثریت اتباع خارجی فاقد تخصص کاری هستند، گفت: هرچند در سال‌های اخیر برخی از آنها در بخش‌های ساختمانی و مقنی‌گری مهارت‌هایی کسب کرده‌اند که بیشتر در این حوزه‌ها نیز فعالیت دارند که در مقنی‌گری کارفرماها عمدتا شهرداری‌ها و حاکمیت هستند. این دو بخش کارگران فنی و ماهری دارد که عمدتا اتباع هستند هرچند این اتباع با این مهارت وارد کشور ما نشده‌اند اما رفته‌رفته و به‌دلیل فضای بازار کشور به این عرصه‌ها ورود کردند و برخی نیز در این بخش‌ها کاملا ماهر و صاحب کارآمدی شده‌اند.
یک‌هفتم اشتغال در اختیار اتباع
وی در ادامه با بیان این موضوع که نرخ بیکاری در کشور ما بالاست، تصریح کرد: نرخ بیکاری عمومی براساس آخرین اعلام رسمی کشور حدود ۲/۷درصد است که در بخش جوانان، فارغ‌التحصیلان و زنان این نرخ بسیار بالاتر است، به‌طوری که نرخ بیکاری در بین فارغ‌التحصیلان بیش از ۴۰درصد و در بین جوانان به بالای ۲۴درصد رسیده است. این کارشناس بازار کار ادامه داد: در حال حاضر، برآورد می‌شود حدود ۳میلیون نفر از اتباع خارجی در بازار کار فعال هستند که حدود یک‌هفتم از اشتغال کشور را تشکیل می‌دهد و این تعداد تاثیر منفی بر بازار کار دارد که از جمله این پیامدهای منفی می‌توان به کاهش فرصت‌های شغلی برای کارگران ایرانی، تداخل در عرضه و تقاضای نیروی کار و کاهش انگیزه کارفرمایان برای استخدام نیروی داخلی به‌دلیل هزینه‌های کمتر و انعطاف‌پذیری بیشتر در استخدام اتباع خارجی اشاره کرد. حضور این افراد مشکلات اجتماعی و فرهنگی بسیاری ایجاد کرده است که از جمله می‌توان به ناهنجاری‌های اجتماعی، نبود شناسنامه و جای مشخص و وقوع حوادث و … اشاره کرد که گاهی خشم عمومی را نسبت به این موضوع برانگیخته است.
تهدیدی که بدتر خواهد شد
حاج‌اسماعیلی در ادامه یادآور شد: همچنین از نظر توزیع منابع، حضور این تعداد اتباع در شرایط تحریم اقتصادی و با یارانه‌های دولتی، فشار زیادی بر منابع عمومی وارد کرده و این در شرایطی است که ما در تحریم به سر می‌بریم و ارزاق عمومی با یارانه پرداخت می‌شود. در چنین شرایطی اتباع از امکاناتی مانند یارانه نان، انرژی، آب، برق و سایر اقلام مصرفی بهره‌مند می‌شوند، در حالی که این منابع باید به‌طور عادلانه بین مردم توزیع شود و ما در عرصه نان و انرژی با چالش جدی روبه‌رو هستیم. این تعداد اتباع حتی باعث بروز مشکلاتی در تامین نیازهای اساسی و تامین و قیمت مسکن و افزایش تورم شده است. تقاضای زیاد برای اسکان و مسکن نیز بر قیمت‌ها تاثیر گذاشته است. ابعاد متعدد این موضوع باید در نظر گرفته شود.وی در ادامه تاکید کرد: با این شرایط در مجموع، حضور اتباع خارجی در کشور اگرچه می‌تواند فرصت نیروی کارگر ساده را فراهم کند اما در حال حاضر به‌دلیل نبود برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح، بیشتر به عنوان تهدید تلقی می‌شود. این وضعیت نیازمند ساماندهی و مدیریت جامع است تا از بروز مشکلات و تهدیدهای آینده جلوگیری شود. ما زمانی می‌توانیم نیروی کار خارجی را فرصت تلقی کنیم که اول اینکه براساس نیاز کشور صورت بگیرد؛ دوم اینکه ما بتوانیم به همراه آن انتقال دانش و فناوری را شاهد باشیم تا در عین حال بتواند به توسعه کشور کمک کند و سوم اینکه نیاز اقتصادی به حضور آنها داشته باشیم که هیچ‌یک از این دلایل برای اتباع خارجی در ایران مطرح نیست. اگر این وضعیت ساماندهی نشود حتما در آینده تهدیدات بیشتری متوجه کشور خواهد شد.
