فریاد بی‌صدای میراث ۸هزار ساله
نادر نینوایی– چشمه‌علی با نقش برجسته‌های قاجاری و میراث تاریخی ۸هزار ساله‌اش، بخشی مهم و جدایی‌ناپذیر از تاریخ ری بوده که البته در این سال‌ها مغفول مانده است.
چشمه‌ای که برای سالیان دراز نمادی از زیست فرهنگی در ری بوده، حالا مدتی است که خشک شده و گویا فریادرسی نیست که ناله خاموش آن را بشنود.
در روزهای اخیر کارزاری مردمی با هدف احیای «چشمه‌علی» و نجات جان این نماد ری شکل گرفته و دوستداران تاریخ، تبدیل به صدای میراث ری شده‌اند. برخی معتقدند که حفاری‌های مربوط به خط۶ مترو تهران در محدوده جنوبی شهر، از عوامل اصلی بی‌آبی چشمه‌علی است. با این همه لازم است که اقدامی کارشناسی و اساسی برای شناسایی علل اصلی خشک شدن چشمه‌علی و ارائه راهکار اصولی برای احیای آن اندیشیده شود.
با توجه به شرایط کنونی به نظر می‌رسد ایجاد کمیته حقیقت‌یاب و متشکل از کارشناسان مستقل برای بررسی علل خشک شدن چشمه‌علی می‌تواند اقدام اولیه مناسبی برای حل مشکل چشمه‌علی باشد.
شکل‌گیری کارزاری برای احیای چشمه‌علی
خشک شدن چشمه‌علی و کم‌توجهی در رسیدگی به آن موجب شده که فعالان میراث فرهنگی و محیط‌زیست دست به کار شده و کارزاری مردمی را با هدف جلب افکار عمومی به موضوع و حل مشکل این میراث گرانبهای ری ایجاد کنند. نویسندگان کارزار «درخواست مردمی برای نجات چشمه‌علی شهرری» از نهادهای مسوول خواسته‌اند به این بحران زیست‌محیطی و میراثی توجه کنند و اقدامی فوری و شفاف برای حل مشکل به انجام رسانند.
امضا‌کنندگان کارزار یادآور شده‌اند: «در ماه‌های اخیر، خشک شدن کامل این چشمه تاریخی، نگرانی شدید کارشناسان، فعالان محیط‌زیست، اهالی منطقه و دوستداران میراث فرهنگی را برانگیخته است. براساس بررسی‌های میدانی و اظهارات متخصصان، به نظر می‌رسد حفاری‌های مرتبط با توسعه خط۶ مترو تهران در محدوده جنوبی شهر، یکی از عوامل اصلی در قطع جریان آب این چشمه باشد. با این حال تاکنون هیچ گزارش رسمی، شفاف و مستقلی در این‌باره منتشر نشده است.»
نویسندگان این کارزار همچنین هشدار داده‌اند: «خشک شدن چشمه‌علی تنها خشک شدن یک منبع آب نیست بلکه از دست رفتن بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی ایران است. اگر در برابر چنین تخریب‌هایی بی‌تفاوت باشیم، فردا نوبت کدام میراث ملی دیگر خواهد بود؟ پروژه‌های توسعه‌ای بدون پیوست میراثی نه‌تنها غیرقانونی که مصداق تخریب تدریجی تاریخ کشور هستند.»
امضا‌کنندگان کارزار مربوطه خواستار تشکیل کمیته حقیقت‌یاب مستقل متشکل از کارشناسان میراث فرهنگی، محیط‌زیست و حقوقدانان برای بررسی علل فنی و انسانی خشک شدن چشمه‌علی شده‌اند، همچنین انتشار عمومی و شفاف گزارش نهایی این بررسی برای اطلاع مردم و رسانه‌ها، انجام اقدامات فوری برای احیای تدریجی چشمه‌علی و توقف یا بازنگری پروژه‌های عمرانی مشابه در شهر ری ازجمله اهداف نویسندگان و امضا‌کنندگان این کارزار مردمی است.
وضعیت نامساعد چشمه‌علی
در طول یک دهه گذشته کم آب شدن و تداوم روند خشک شدن چشمه‌علی، تبدیل به یک دغدغه جدی شده و گلایه فعالان میراث و محیط‌زیست و واکنش‌ها و اظهارنظرهای مسوولان را به دنبال داشته است. برای نخستین‌بار در اوایل دهه۹۰ سطح آب چشمه‌علی افت کرد و کمی بعد با شروع فعالیت پروژه خط۶ متروی تهران، بار دیگر دِبی آب پایین‌تر آمد، در این مقطع برخی کارشناسان بر این نظر بودند که با فعالیت دستگاه (TBM) مترو، مسیر آب چشمه تغییر کرده است و همین امر را علت کاهش آب چشمه می‌دانستند.
پس از این برای مدتی چشمه‌علی خشک شد اما عاقبت نقدهای فعالان میراث فرهنگی و محیط‌زیست و گلایه‌های مردمان این منطقه در نهایت موجب شد، فعالیت مترو متوقف شود و چندی بعد هم سطح آب تا حدودی بالا رفت، با این همه پس از این مقطع سطح آب چشمه‌علی به میزان قبل بازنگشت.
در اواسط دهه۹۰ اما با پیگیری‌های انجام شده از سوی نهادهای مرتبط، سطح آب چشمه‌علی باز هم اندکی بهبود یافت. جدیدترین اخبار اما حاکی از آن است که سه حوض چشمه در چشمه‌علی در حال خشک شدن کامل هستند.
نگاهی به فراز و فرودهای چشمه‌علی و کم آب و پرآب شدن آن در این سال‌ها و ارتباط احتمالی این چالش‌ها با خط مترو، لزوم انجام مطالعات را بیش از هر زمان دیگر کرده است.
پیش از این رییس کمیته گردشگری شورای شهر مدعی شده بود که معاونت میراث مخالف جاری شدن آب در چشمه‌علی ری است، در پاسخ اما رییس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی اعلام کرد: «در بازدید‌هایی که داشتم اتفاقا ما استقبال می‌کنیم از اینکه بشود آب را به چشمه‌علی برگرداند اما پروژه‌های عمرانی و بحث برداشت بی‌رویه آب عامل اصلی خشک شدن چشمه‌علی است و باید مطالعات داشت تا ببینیم چقدر شرایط برای بازگشت آب فراهم است.»
وی خاطرنشان کرد: «فکر نمی‌کنم هیچ نهادی در وزارتخانه مانع از این شده باشد که آب به چشمه‌علی بازگردد.»
گفتنی است چشمه‌علی در ۲۵ فروردین ماه ۱۳۱۳ با شماره ۲۰۲ در فهرست آثار ملی و به عنوان سومین اثر طبیعی استان تهران به ثبت ملی رسیده است. چشمه‌علی با قدمتی ۸هزار ساله به‌عنوان یک منبع طبیعی (آب)، سرمنشا تشکیل تمدن، حیات و زایندگی در منطقه باستانی شهر ری است. چشمه‌علی از نخستین سکونتگاه‌های مردم کوچ‌نشین به‌شمار می‌رود. آب این چشمه از میان صخره‌ای بزرگ خارج شده و به‌سوی جنوب و جنوب شرق جاری است. این چشمه از چند رو اهمیت دارد؛ نخست آنکه ظرفیتی مهم در حوزه گردشگری دارد. یکی دیگر از دلایل اهمیت چشمه‌علی باروی کهن ری است که درست در بالای چشمه واقع شده و البته سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه قاجار هم بر دیواره این چشمه کنده شده است و جاذبه‌های این محدوده را تکمیل می‌کند.
گفتنی است در طول سال‌های گذشته حضور گردشگران در کنار چشمه‌علی و تماشای سنگ نگاره‌های قاجاری و شکوه تمدنی ری، تبدیل به یکی از تصاویر نوستالژیک این جاذبه شده بود اما این روزها به سبب خشک شدن چشمه این تصویر مخدوش شده است.
