سایه سنگین رقبا بر گردشگری ایران
نادر نینوایی– در سال‌های اخیر، صنعت گردشگری به عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی در خاورمیانه مطرح شده است. ایران نیز با تاریخ و فرهنگ غنی خود، پتانسیل بالایی برای جذب گردشگران بین‌المللی دارد. با این حال در مقایسه با رقبای خود مانند امارات‌متحده عربی، عربستان سعودی، ترکیه و قطر، وضعیت گردشگری کشورمان مطلوب نبوده است و ایران نتوانسته از ظرفیت‌های خود در این بخش به شکل مطلوب بهره‌برداری کند.
براساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری، اینطور برآورد شده که هزینه‌های بازدیدکنندگان بین‌المللی در امارات‌متحده عربی تا پایان سال۲۰۲۵ به ۵/۲۲۸میلیارد درهم (معادل ۱/۶۲میلیارد دلار) برسد که نشان‌دهنده افزایش ۳۷درصدی نسبت به سال۲۰۱۹ است.
این در حالی است که درآمدهای گردشگری ایران در سال۲۰۲۴ به شکل خوش‌بینانه حدود ۱۰میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. این آمار و ارقام اعلامی و قیاس آنها نشان می‌دهد که ایران در مسیر استفاده از پتانسیل‌های گردشگری خود عملکرد چندان موفقی نداشته و از رقبای منطقه‌ای خود از جمله امارات‌متحده عربی جا مانده است.
اوج‌گیری کم‌سابقه گردشگری امارات
در حالی که در ایران شاهد گلایه‌های تورگردانان و سایر فعالان گردشگری از تعداد کم گردشگران ورودی به کشور هستیم، کشوری کوچک در حاشیه خلیج‌فارس شرایط کاملا متفاوتی را تجربه می‌کند. امارات‌متحده عربی (UAE) در مسیر دستیابی به نقاط عطف بی‌سابقه‌ای در بخش سفر و گردشگری خود در سال۲۰۲۵ است و جایگاه خود را به عنوان یک رهبر جهانی در این صنعت تثبیت می‌کند.
طبق آخرین تحقیقات شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC)، پیش‌بینی می‌شود هزینه‌های بازدیدکنندگان بین‌المللی در امارات‌متحده عربی در سال۲۰۲۵ به رقم ۵/۲۲۸میلیارد درهم برسد. این رقم نشان‌دهنده افزایش قابل توجه ۳۷درصدی نسبت به اوج قبلی ثبت شده در سال۲۰۱۹، (قبل از همه‌گیری کرونا) است. در ایران با وجود پتانسیل‌های فراوان فرهنگی و تاریخی، سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی زیر ۱۰درصد برآورد می‌شود که این رقم گویای فاصله زیاد با رقبای منطقه‌ای از جمله امارات است.
تفاوت زیرساخت‌های گردشگری ایران و رقبای منطقه‌ای
برنامه هفتم توسعه ایران هدف‌گذاری کرده که بتوانیم تا پایان این برنامه ۵۰۰هتل جدید ایجاد کنیم؛ هدفی که با وجود وعده‌های وزیر گردشگری جهت تلاش برای تحقق آن، دست‌نیافتنی به نظر می‌رسد.
ضعف‌های زیرساختی از کمبود هتل گرفته تا استانداردهای پایین فرودگاه‌ها و کمبودها در حوزه حمل و نقل ریلی و جاده‌ای در عمل موجب شده که جابه‌جایی گردشگران و تورها و تامین محل مناسب برای اقامت آنها در کشور چالشی جدی به شمار آید.
این در حالی است که قطر و امارات خطوط هوایی بین‌المللی و قدرتمندی در اختیار دارند. عربستان و امارات در حال سرمایه‌گذاری‌های کلان برای ایجاد زیرساخت‌های جدید گردشگری و ساخت جاذبه‌های متنوع از «نئوم» و «باهیج» گرفته تا «دیزنی‌لند ابوظبی» هستند.
در این شرایط رقابتی، ضعف‌های زیرساختی گردشگری ایران بیشتر به چشم گردشگران بین‌المللی می‌آید و چنانچه برنامه‌ای برای درآمدزایی از محل گردشگری وجود داشته باشد و بخواهیم با کمک این صنعت سبز به ایجاد اشتغال و پویایی اقتصاد کمک کنیم باید سرمایه‌گذاری در حوزه زیرساخت‌های توریسم را به طور جدی‌تر مورد توجه قرار دهیم.
اهمیت توجه به اشتغالزایی گردشگری
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های اقتصادی صنعت گردشگری، تاثیر آن بر اشتغالزایی است. امارات‌متحده عربی و ترکیه توانسته‌اند در زمینه ایجاد اشتغال از محل گردشگری، عملکرد موفقی داشته باشند. بخش سفر و گردشگری در امارات‌متحده عربی محرک اصلی اشتغال این کشور است و برآورد شده که تا پایان سال۲۰۲۵ بیش از ۹۲۵هزار شغل ایجاد کند. این نیروی کار سهم قابل‌توجهی از بازار کار این کشور را تشکیل می‌دهد که نشان‌دهنده نقش محوری این بخش در توسعه ملی و استراتژی‌های تنوع اقتصادی است. این در حالی است که ایران تا حدود زیادی از ایجاد اشتغال پایدار در حوزه گردشگری بازمانده است.
روح‌الله گلین‌مقدم، پژوهشگر حوزه گردشگری و اشتغال با تاکید بر لزوم توجه نظام‌مند به توانمندی‌های نسل جوان در ایران می‌گوید: «نسل جوان امروز با مفاهیمی مثل خلاقیت، دیجیتال، برند شخصی، زبان‌دانی و تعامل بین‌المللی بزرگ شده و اساسا دیگر برای مشاغل سنتی ساخته نشده است. اگر صنعت گردشگری نتواند این نسل را جذب کند نه‌تنها فرصت تحول را از دست می‌دهد بلکه آینده خودش را نیز به خطر می‌اندازد.»
وی با اشاره به ظرفیت بومی‌سازی گردشگری در ایران افزود: «گردشگری برخلاف صنایع بزرگ مانند نفت یا خودرو، قابلیت گسترش منطقه‌ای دارد. در روستای دورافتاده مازندرانی، خانه‌ای در دل کویر یزد یا بندری در جنوب کشور می‌توان با سرمایه اندک اما خلاقیت بالا کسب‌وکار گردشگری راه انداخت؛ کاری که نسل Z در آن توانمند است.»
گلین‌مقدم ویژگی‌های این نسل را متناسب با نیازهای جدید صنعت گردشگری دانست و ادامه داد: «این نسل تنوع‌طلب، ماجراجو، رسانه‌محور و خواهان استقلال است. اگر ساختار صنعت گردشگری متناسب با این ویژگی‌ها بازطراحی شود، ما شاهد ظهور تورهای مفهومی، راهنمایان مجازی، برندسازی فرهنگی و حتی تولید محتوای چندزبانه خواهیم بود. این همان تحولی است که گردشگری ایران به آن نیاز دارد.» این کارشناس حوزه گردشگری همچنین هشدار داد که سیاستگذاری‌های سنتی و تمرکز صرف بر زیرساخت‌های فیزیکی مانند هتل و فرودگاه، نمی‌تواند پاسخگوی نیاز امروز باشد. در کنار سخت‌افزار گردشگری باید روی نرم‌افزار این صنعت یعنی نیروی انسانی، مهارت‌آموزی، کسب‌وکارهای خلاق و آموزش محلی سرمایه‌گذاری شود.
وی تاکید کرد: «اگر متولیان امر به‌جای نگاه تهدیدآمیز، نسل Z را به عنوان یک فرصت ببینند نه‌تنها اشتغال جوانان حل می‌شود بلکه ایران در بازار جهانی سفر، حرفی نو برای گفتن خواهد داشت. این یک بازی برد- برد است، به شرط آنکه از قاب‌های سنتی خارج شویم.»
چالشی به نام ایران‌هراسی
اگر نگاهی به اظهارات مقامات بلندپایه گردشگری ایران در سال‌های اخیر داشته باشید، متوجه می‌شوید که مهم‌ترین عامل بازدارنده برای گردشگری ایران را مساله ایران‌هراسی قلمداد می‌کنند. چنانچه پای صحبت‌های خارجی‌هایی که از ایران بازدید داشته‌اند نیز بنشینید متوجه خواهید شد پس از بازدید از کشورمان، ایران را کشوری امن با مردمانی مهمان‌نواز می‌یابند، این در حالی است که معمولا پیش از سفر به ایران تصورشان از کشورمان منفی بوده است.
باید پذیرفت که تبلیغات گسترده رسانه‌ای غرب برای معرفی خاورمیانه و به‌ویژه ایران به عنوان منطقه‌ای آشوب‌زده، بیابانی و محل فعالیت تروریست‌ها، به برند گردشگری خاورمیانه و خصوصا ایران آسیب جدی وارد آورده است. برای مقابله با این مشکل، عربستان فوتبالیست‌های تراز اول جهان را به کشورش آورده تا پیام امن بودن کشورش را مخابره کند، امارات‌متحده عربی، دوبی را به محلی برای نمایش جدیدترین فناوری‌ها و مهد مال‌های پیشرفته تبدیل کرده است و قطر نیز که همین دوره قبل میزبان جام جهانی بود.
در این میان اما ایران تا این لحظه نتوانسته اقدامی موثر و با ابعاد جهانی برای رفع هراس گردشگران از سفر به کشورمان و ساخت تصویری امن و امروزی از ایران به انجام رساند.
به نظر می رسد برای عقب نماندن از رقابت منطقه‌ای و حرکت به سمت توسعه توریسم لازم است که همین امروز اقدامی موثر برای توسعه توریسم کشور به انجام رسیده و زمینه برای رفع ایران‌هراسی و جذب گردشگران بین‌المللی فراهم شود در غیر این صورت باید منتظر تعمیق شکاف اقتصاد گردشگری ایران و عقب ماندن از رقبای منطقه‌ای باشیم.
