بهره‌وری؛ عامل کلیدی پایداری صنعت حلال

محسن راجی‌ اسدآبادی ، رییس کمیسیون بخش آموزش فدراسیون صنایع غذایی و کشاورزی ایران

غذاهای حلال در رژیم غذایی مسلمانان از اهمیت بالایی برخوردار است و به جایز بودن غذا از نظر شرعی دلالت دارد، از آنجایی که در احکام رژیم ‌غذایی اسلامی مصرف گوشت خوک، الکل و سایر غذاهای غیرمجاز ممنوع است، براساس قوانین‏ و استانداردهای اسلامی، غذاهای حلال ارائه می‌گردد. در حالی که همه غذاها حلال تلقی نمی‌شوند، بسیاری از تولیدکنندگان مواد غذایی به‌دنبال اخذ گواهی حلال به منظور رعایت قوانین و استاندارهای غذایی اسلامی هستند. علاوه بر افزایش علاقه خریداران مسلمان و غیرمسلمان عمدتا به دلیل نظافت مرتبط با اقلام حلال، شرکت‌های بزرگ و چندملیتی به تدریج در حال برنامه‌ریزی مبتنی‌بر اخذ نشان حلال هستند زیرا این نشان هم کیفیت و هم احترام به سلیقه افراد را نشان می‌دهد که در بخش تجاری، نوعی کسب برتری است بنابراین پیش‌بینی می‌شود که بازار غذای حلال در سال‌های آینده شاهد توسعه عظیمی باشد.

براساس برآوردها‏، اندازه بازار جهانی غذای حلال برای سال۲۰۲۲ به ۳/‏‏۲تریلیون دلار‏، سال۲۰۲۳ برابر با ۳۷/‏‏۲‌تریلیون دلار، در سال۲۰۲۴ برابر با ۴۰/‏‏۲۷۱۴‌میلیارد دلار است. با نگاهی به آینده، گروه IMARC تخمین می‌زند که بازار تا سال۲۰۳۳ به ۹۵/‏‏۵۹۱۱میلیارد دلار برسد که نرخ رشد مرکب سالانه  ۸.۹۲ (CAGR)‌درصد را از سال ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۳ نشان می‌دهد. آسیا پاسیفیک در حال حاضر بر بازار مسلط است و سهم بازار بیش از ۵/۴۸‌درصد در سال۲۰۲۴ را در اختیار دارد. این بازار بیشتر به‌دلیل افزایش آگاهی مردم، چندفرهنگی سریع و جهانی شدن، استانداردسازی سختگیرانه، تکثیر پلتفرم‌های تجارت الکترونیک و نگرانی‌های رو به رشد سلامت و ایمنی است. در مجموع پیش‌بینی می‌شود ارزش بازار جهانی غذای حلال تا سال۲۰۳۲ به ۵/‏‏۷تریلیون دلار برسد که با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) 4/‏‏۱۲ ‌درصد از سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۲ رشد کند.

رشد جمعیت مسلمانان جهان باعث افزایش تقاضا برای محصولات حلال شده است و اقتصاد جامعه اسلامی را به یک بازیگر کلیدی در صنعت غذا تبدیل کرده است. این تقاضا فراتر از کشورهای مسلمان‌نشین به مناطقی مانند ایالات‌متحده گسترش یافت، جایی که ارزش بازار غذای حلال در سال ۲۰۲۲ به ۴/‏‏۵۹‌میلیارد دلار رسید و پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۲۶ به ۹/‏‏۸۸‌میلیارد دلار و ۲۰۲۹ به میزان ۶۳/‏‏۲۱‌میلیارد دلار افزایش یابد. انتظار می‌رود افزایش دسترسی به رستوران‌ها و محصولات غذایی دارای گواهی حلال باعث رشد بیشتر بازار در ایالات متحده شود. با این حال، بازار با رقابتی از سوی صنایع غذایی جا افتاده و قابل‌توجه کوشر است که خود یک محرک کلیدی برای بازار مواد غذایی حلال است زیرا بازار (صنعت غذا) شاهد نوآوری در ارائه محصولات است، مانند گزینه‌های غذایی حلال گیاهی و ارگانیک که به ترجیحات مختلف مصرف‌کننده پاسخ می‌دهد. شرکت‌هایی که به دنبال سرمایه‌گذاری در این فرصت بازار هستند باید بر نوآوری محصول، برآورده کردن تقاضا و بازاریابی موثر برای دستیابی به مخاطبان هدف تمرکز کنند.

بازار غذای حلال در طول دهه گذشته رشد پایداری را تجربه کرده است که ناشی از گسترش پایگاه مصرف‌کنندگان و افزایش آگاهی از الزامات رژیم غذایی حلال در میان جمعیت‌های مسلمان و غیرمسلمان در کشورهای غربی است. این روند محدود به خرده‌فروشان سنتی نیست زیرا شرکت‌های چندملیتی مواد غذایی و خرده‌فروشان آنلاین نیز وارد بازار شده‌اند و کانال‌های توزیع را گسترش داده و دسترسی را افزایش داده‌اند. گوشت حلال همچنان بخش قابل‌توجهی از بازار غذای حلال را تشکیل می‌دهد و فرآیندهای سختگیرانه صدور گواهینامه، اصالت و انطباق با قوانین غذایی اسلامی را تضمین می‌کند. تقاضا برای گوشت حلال فراتر از جامعه مسلمانان است زیرا تعداد فزاینده‌ای از مصرف‌کنندگان به‌دنبال گزینه‌های غذایی سالم‌تر و با رعایت اصول اخلاقی هستند. دستورالعمل‌های حلال نه‌تنها در مورد غذا بلکه در مورد دارو، لوازم آرایشی و بهداشتی و سایر کالاهای مصرفی نیز اعمال می‌شود که شامل روش‌های تولید، منابع مواد و شیوه‌های ذخیره‌سازی می‌شود.

با توجه به پیچیدگی تایید انطباق با قوانین اسلامی به جهت حلال، استانداردهای ملی و خصوصی گواهینامه نقش مهمی در اطمینان از اعتماد مصرف‌کننده دارند. به‌خصوص بعد از اپیدمی کووید-۱۹ تقاضا برای تولید غذای حلال محلی، انعطاف‌پذیری زنجیره تامین و خدمات دیجیتالی غذایی مانند تجارت الکترونیک حلال و آشپزخانه‌های ابری را تسریع کرد. شرکت‌هایی مانند Getir  با گسترش به بازارهای جدید، با رویکرد غذای حلال در ترکیه، یک سرویس تحویل براساس تقاضا راه‌اندازی کرده‌اند.

استفاده از مواد اولیه عاری از مواد خوکی عامل مهمی در تولید گوشت حلال است و خدمات صدور گواهینامه حلال نقش حیاتی در تضمین یکپارچگی زنجیره تامین ایفا می‌کنند. بازار غذای حلال طیف گسترده‌ای از دسته‌های محصول، از جمله محصولات گوشتی، غذاهای فرآوری شده، لبنیات، غلات و حبوبات، میوه‌ها و سبزیجات و نوشیدنی‌ها را در بر می‌گیرد.

ماهیت چندفرهنگی بازار در تنوع محصولات ارائه‌شده منعکس شده است، به طوری که بازارهای ویژه حلال، ترجیحات و نیازهای غذایی خاص مصرف‌کنندگان را برآورده می‌کنند. فرآیندهای صدور گواهینامه برای محصولات غذایی حلال سختگیرانه است و شامل بازرسی‌ها و ممیزی‌های منظم برای اطمینان از رعایت قوانین غذایی اسلامی می‌شود. چشم‌انداز آینده بازار غذای حلال امیدوارکننده است، به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود جمعیت مسلمانان جهان تا سال۲۰۳۰ به ۲/‏‏۲‌میلیارد نفر برسد. انتظار می‌رود این رشد جمعیتی، همراه با افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان و افزایش دسترسی به گزینه‌های غذایی حلال، رشد بازار را هدایت کند.

دولت‌ها در سراسر جهان در حال اجرای سیاست‌هایی برای تقویت اقتصاد حلال خود هستند. به عنوان مثال، اندونزی قوانین اجباری صدور گواهی حلال را در سال ۲۰۱۹ ابلاغ کرد، در حالی که عربستان سعودی الزامات صدور گواهی را به محصولات لبنی، روغن‌ها و غذاهای منجمد وارداتی گسترش داد. کشورهای خارج از سازمان همکاری اسلامی (OIC)، مانند سنگاپور و کره جنوبی، نیز با شناخت پتانسیل اقتصادی این بخش، در توافقنامه‌های تجارت حلال شرکت دارند.

بازار غذای حلال در ایالات‌متحده به دلیل افزایش تقاضا برای گزینه‌های غذایی سالم و راحت، رشد قابل‌توجهی را تجربه می‌کند. این روند به‌ویژه در میان جمعیت بزرگ و رو به رشد مسلمانان در کشور و همچنین در میان مصرف‌کنندگانی که به دنبال جایگزین‌های سالم‌تر هستند، برجسته است. با این حال، بازار با رقابتی از سوی صنایع غذایی جا افتاده و قابل‌توجه کوشر است. فاکتور راحتی یک محرک کلیدی برای بازار مواد غذایی حلال است زیرا محصولات آماده برای خوردن و پختن محبوبیت پیدا می‌کنند. بازار همچنین شاهد نوآوری در ارائه محصولات است، مانند گزینه‌های غذایی حلال گیاهی و ارگانیک که به ترجیحات مختلف مصرف‌کننده پاسخ می‌دهد.

شاخص تولید مواد غذایی (Food production index)

در سال ۲۰۲۲ میانگین شاخص تولید مواد غذایی برای ۱۸۸ کشور امتیاز ۸/‏‏۱۰۹ بوده است. بیشترین مقدار مربوط به سنگال با ۵/‏‏۱۷۷ واحد شاخص و کمترین مقدار مربوط به گامبیا با ۱/‏‏۷۱ واحد شاخص بوده است. در حالی که شاخص تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی برای ایران در اول انقلاب رقمی نزدیک ۲۶واحد شاخص بوده است‏، این رقم با رشد ۳۲۰‌درصدی در سال ۲۰۲۲ به ۹/‏‏۸۳واحد شاخص رسیده است.

براساس برآورد فائو در سال۲۰۲۲ برای کشورهای منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا)‏ ‏میانگین ۱۸کشور، ۵/‏‏۱۲۰واحدشاخص بود.

بالاترین میزان متعلق به کشور عربستان سعودی با ۷/‏‏۱۷۲ امتیاز شاخص است. عربستان سعودی‏‏‎ در جایگاه اول و کشورهای قطر‏، عمان و … در ادامه جدول رتبه بندی شاخص تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی قرارگرفته است .

براساس آخرین داده‌های جمع‌آوری شده توسط فائو در سال۲۰۲۲، شاخص تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی در ایران نسبت به سال گذشته (۲۰۲۱) ۷/‏‏۵ واحد شاخص کاهش یافته است و از میانگین جهانی (۸/‏‏۱۰۹ واحد شاخص) پایین‌تر است.

براساس سری زمانی، میانگین شاخص تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی در ایران از سال ۱۹۶۱ تا ۲۰۲۲، ۷/‏‏۵۴ واحد شاخص که کمترین میزان تولید ۳/‏‏۱۳ واحد شاخص در سال ۱۹۶۱ به دست آمد‏، در حالی که بالاترین میزان تولید ۸/‏‏۱۰۱ واحد شاخص در سال ۲۰۰۷ ثبت شد.

عوامل موثر بر شاخص تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی در ایران

کالاهایی که در محاسبه شاخص‌های تولید کشاورزی پوشش داده می‌شوند شامل تمام محصولات زراعی و دامی و همچنین طبقه‌بندی کالاهایی تولید مواد غذایی شامل خوراکی و حاوی مواد مغذی‏، تولید شده در همان کشور هستند که عملا همه محصولات به استثنای محصولات علوفه‌ای را تحت پوشش قرار می‌گیرند‏، ضمنا در طبقه‌بندی فوق‌الاشاره‏، قهوه و چای به دلیل نداشتن ارزش غذایی جزو کالاهای غیرخوراکی قید شده است و حذف می‌شوند. لازم به ذکر است که هنگام محاسبه شاخص‌های تولید محصولات کشاورزی، غذایی و غیرخوراکی از کلیه نهاده‌های اولیه واسطه‌ای با منشا کشاورزی کسر می‌شوند. مولفه‌های ذیل بیشترین اثر را بر تولید موادغذایی در ایران دارد.

استفاده از فناوری و راهکارهای نوآورانه، تحول، افزایش شفافیت را افزایش می‌دهد و غذای حلال را برای مصرف‌کنندگان در دسترس‌تر می‌کند. بهره‌وری در صنعت غذای حلال یکی از عوامل کلیدی برای موفقیت و پایداری این صنعت به‌شمار می‌آید.

افزایش بهره‌وری به معنای استفاده بهینه از منابع، مواد اولیه و زمان است. این امر به کاهش هزینه‌های تولید و افزایش حاشیه سود و با بهبود بهره‌وری، شرکت‌ها می‌توانند زنجیره تامین خود را بهینه و از هدررفت منابع جلوگیری کنند. با بهبود فرآیندهای تولید، می‌توان کیفیت محصولات حلال را افزایش داد. این امر باعث جلب اعتماد مصرف‌کنندگان و ایجاد وفاداری به برند می‌شود. از آنجایی که در صنعت غذای حلال، رعایت استانداردهای شرعی و کیفیت بسیار مهم است، افزایش بهره‌وری می‌تواند به تضمین انطباق با این استانداردها کمک کند.

بهره‌وری در صنعت غذای حلال نه‌تنها به افزایش سودآوری و کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند بلکه نقش مهمی در ارتقای کیفیت، پاسخگویی به تقاضا، رقابت‌پذیری و پایداری این صنعت ایفا می‌کند. بنابراین توجه به بهبود بهره‌وری باید یکی از اولویت‌های اصلی شرکت‌ها در این صنعت باشد.

مرکز تحقیقات پیو گزارش می‌دهد که ۳۵‌درصد از مسلمانان در ایالات متحده از فناوری برای یافتن محصولات حلال استفاده کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت روزافزون کانال‌های آنلاین در بازار غذای حلال است. یکی از راهکارهای افزایش بهره‌وری می‌تواند منابع بیشتری را برای تحقیق و توسعه (RD) فراهم کند که منجر به نوآوری و توسعه محصولات جدید حلال می‌شود و شرکت‌های با بهره‌وری بالا می‌توانند قیمت‌های رقابتی‌تری ارائه دهند و سهم بازار خود را افزایش دهند.

از نکات دارای اهمیت بهره‌وری بالا در صنایع تبدیلی و تکمیلی و افزایش امنیت غذایی‏، کاهش ضایعات در فرآیند تولید است که نه‌تنها از نظر اقتصادی بلکه از نظر محیط‌زیستی دارای آثار مثبت بوده و شرکت‌ها می‌توانند به مسوولیت‌های اجتماعی خود بیشتر توجه و اصول اخلاقی را در تولید و توزیع محصولات حلال رعایت کنند. با افزایش کارایی، شرکت‌ها می‌توانند تنوع بیشتری در محصولات خود ایجاد کنند که این امر به جذب مشتریان جدید کمک می‌کند. بهره‌وری در صنعت غذای حلال به معنای بهینه‌سازی فرآیندهای تولید، توزیع و مصرف غذاها به گونه‌ای است که هم کیفیت محصولات حفظ شود و هم هزینه‌ها کاهش یابد. افزایش بهره‌وری در این صنعت نه‌تنها به رشد اقتصادی و افزایش درآمد منجر می‌شود بلکه به ایجاد پایداری و کاهش اثرات منفی زیست‌محیطی نیز کمک می‌کند.