خطر فقر غذایی در زنان باردار
جهان صنعت– به تازگی دادن مکمل‌های کلسیم، آهن، اسیدفولیک و مولتی‌ویتامین که طبق طرح مکمل یاری وزارت بهداشت باید از یک ماه پیش از زایمان تا چهارماه بعد از آن به زنان باردار مناطق محروم داده شود، قطع شده است. در سفره‌ای که همواره خالی‌تر از حد نیاز است، آخرین سهم ازآنِ مادر است. این قصه مشترک بیشتر زنان بارداری است که در مناطق محروم بچه‌دار می‌شوند؛ مثل زنان باردار مناطقی در استان سیستان‌وبلوچستان که حالا فعالان اجتماعی‌اش خبر می‌دهند چند سال است که دادن مکمل‌های دارویی رایگان به آنها قطع یا کم شده است؛ زنانی که در مناطق کم‌برخوردار و فراموش شده ایران، در سنینی که هنوز کودکی از چهره‌شان رخت نبسته، پای سفره عقد نشانده می‌شوند، بلافاصله بارداری را تجربه می‌کنند و پیش از آنکه تن و جان‌شان فرصت ترمیم و رشد پیدا کند، بار دیگر در چرخه مداوم زایمان، شیردهی، کار خانگی و بی‌خوابی گرفتار می‌شوند. همین فقر مزمن و تغذیه ناکافی، سال‌هاست که وزارت بهداشت را به تدوین طرح توزیع مکمل‌های بارداری در مناطق محروم واداشته؛ طرحی که در برهه‌هایی بیشتر بر کاغذ جاری بوده تا در زندگی واقعی زنان. حالا از این مناطق خبر می‌رسد که در بسیاری از مراکز بهداشت، یا مکملی برای توزیع وجود ندارد یا نیروی کافی برای مشاوره و پیگیری نیست. کمبود آموزش پرسنل، نبود سیستم پایش مؤثر و موانع مالی، این برنامه‌ها را به سایه‌ای از آنچه باید باشند، تبدیل کرده‌اند. ساکنین مناطق استان سیستان‌وبلوچستان از این موضوع شکایت دارند اما احمد اسماعیل‌زاده، مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت، این موضوع را قبول ندارد و می‌گوید مکمل‌ها آن‌قدر به‌طور عمده به زنان باردار داده نمی‌شود که عده‌ای بخواهند آنها را قاچاق کنند: «حالا شاید تیمی پشت این داستان باشد که بخواهد به صورت مدون این کار را انجام دهد اما من این موضوع را نمی‌توانم تصدیق کنم. کارشناسان ما نظارت‌ها را ادامه خواهند داد.» مسوولان وزارت بهداشت می‌گویند: دانشگاه‌های علوم پزشکی در شهرهای مختلف، مسوول اختصاص بودجه مکمل‌های دارویی رایگان برای زنان باردارند اما مسوولان دانشگاه علوم پزشکی زاهدان که مسوول تهیه مکمل‌های دارویی برای زنان باردار در مناطق محروم است با پیگیری‌های «هم‌میهن» دراین‌باره پاسخی ندادند و ترجیح دادند سکوت کنند.
فقر غذایی در زنان باردار، قطع مکمل‌ها
در گوشه و کنار جهان، میلیون‌ها زن باردار هر روز با شکمی خالی و امیدی لرزان به زندگی‌شان و آینده خود نگاه می‌کنند. فقر غذایی، این بحران خاموش سال‌هاست که در بسیاری از کشورها ازجمله ایران، چهره‌ای زنانه به خود گرفته؛ چهره‌ای که برای زنان باردار و فرزندان‌شان پرمخاطره‌تر است و برای استان‌های محروم ایران، خشن‌تر و بی‌رحم‌تر.
پژوهشی که وضعیت فقر و ناامنی غذایی در مناطق شهری ایران در سال ۱۴۰۱ را بررسی کرده است، نشان می‌دهد که تنها ۴۵درصد از ساکنان شهری از امنیت غذایی بهره‌مند بوده و ۵۵درصد ساکنان مناطق شهری دچار فقر غذایی هستند. در بعضی استان‌های محروم مانند سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان، خراسان‌جنوبی و کرمان، بیش از ۳۰درصد جمعیت دچار درجاتی از ناامنی غذایی هستند و طبق گزارش‌های وزارت بهداشت و پژوهش‌های دانشگاهی، سوءتغذیه در کودکان زیر ۵ سال در این مناطق بالاتر از میانگین کشوری است.
دی‌ماه ۱۳۹۸، گزارشی از سوی دانشگاه علوم پزشکی زاهدان منتشر شد که نشان می‌داد شاخص‌های سوءتغذیه در سیستان‌وبلوچستان دوبرابر استان‌های کشور است و دسترسی به غذای سالم موردنیاز در این استان برای همگان به‌ویژه زنان باردار و کودکان امکان‌پذیر نیست. در این گزارش آمده بود ۲۰درصد کودکان زیر پنج سال در سیستان‌وبلوچستان مبتلا به سوءتغذیه هستند و به عارضه‌های لاغری، کم‌وزنی و کوتاه‌قدی دچار شده‌اند و از نظر امنیت غذایی در مرز هشدار قرار دارند. به‌دلیل وجود همین آمارها بود که وزارت بهداشت تصمیم بر توزیع رایگان مکمل‌های دارویی در مناطق محروم گرفت.
اما فرحناز امراللهی، مدیرعامل موسسه پرتو که حدود هشت سال است در منطقه سراوان بلوچستان برای جلوگیری از ترک‌تحصیل دانش‌آموزان و مهارت آموزشی در حال فعالیت است می‌گوید: از تابستان ۱۳۹۹ متوجه شده که چهار سال است مکمل‌های دارویی که در مناطق محروم به زنان باردار تا چهار ماه بعد از تولد فرزند داده می‌شود، قطع شده است: «از آنجایی که ما در حوزه آموزش دانش‌آموزان فعالیت داریم این موضوع برای ما هم حائز اهمیت است. علاوه بر اینکه خود مادران برای ما مهم هستند اما تولد نوزادانی که بعدا به کودکان مدرسه‌ای تبدیل می‌شوند هم اهمیت دارد.
وقتی این خبر را شنیدیم مشکل برایمان جدی شد و از طریق مراکز بهداشت شروع به توزیع این مکمل‌ها کردیم. جدا از اینکه کمبود این ویتامین‌ها موجب ضعف در مادران باردار و زایمان‌کرده می‌شود، نوزادان آنها هم ممکن است در آینده دچار مشکلات ذهنی و جسمی شوند. ما این کمک‌ها را سه‌بار دیگر هم تکرار کردیم که با کمک شرکت‌های دارویی بود.» او می‌گوید: بعضی از مادران در منطقه سراوان وزن نمی‌گیرند و از نظر تغذیه‌ای مشکلات زیادی دارند: «اما این موضوع باید به گوش وزارت بهداشت و حتی خود رییس‌جمهور هم برسد تا چاره‌ای برای آن بیندیشند تا دوباره توزیع این مکمل‌های دارویی را برقرار کنند. به‌ویژه اینکه تعدد بارداری و نرخ رشد جمعیت در این مناطق خیلی بیشتر از دیگر مناطق کشور است.
در سیستان‌وبلوچستان نرخ رشد جمعیت ۵درصد است در حالی که آمار کلی کشور ۱/۲درصد است. وسایل پیشگیری از بارداری که رایگان توزیع می‌شد، قطع شده است و کسانی که می‌خواهند از این وسایل استفاده کنند برای تهیه آن باید به شهرها بروند که راه‌ها دور و کرایه‌های ماشین گران است. مشوق‌هایی که برای افزایش جمعیت در نظر گرفته شده به‌درد کسانی که در اینجا بارداری‌های پی‌درپی دارند، نمی‌خورد. زنانی که از سنین پایین مثلا از ۱۵ سالگی در حال زایمانند، به‌شدت ضعیف هستند و اگر این مکمل‌ها که برایشان بسیار ضروری است، وجود نداشته باشد، دچار مسائل بیشتری می‌شوند.»
فقر اقتصادی، کمبود آگاهی
برای جبران کمبودهای تغذیه‌ای، مصرف مکمل‌های دارویی در دوران بارداری توصیه می‌شود. مکمل‌هایی مانند آهن، اسید فولیک، ویتامین D و کلسیم نقش مهمی در تامین نیازهای تغذیه‌ای مادر و جنین دارند. با این حال، دسترسی به این مکمل‌ها برای زنان باردار در مناطق محروم با چالش‌هایی مواجه است، ازجمله هزینه‌های بالا و کمبود آگاهی درباره اهمیت مصرف آنها. کمبود مواد مغذی مانند آهن، ویتامین D و کلسیم در دوران بارداری می‌تواند منجر به عوارضی نظیر زایمان زودرس، کم‌وزنی نوزاد و اختلالات رشد شود. بعضی از گزارش‌های دانشگاهی نشان می‌دهند که‌درصد قابل‌توجهی از زنان باردار ایرانی در مناطق محروم از کم‌خونی ناشی از فقر آهن رنج می‌برند.
زنان باردار باید از همه گروه‌های غذایی ویتامین دریافت کنند، به‌ویژه از ماهی، گوشت قرمز و سفید، حبوبات و مغزی‌جات که عملا از سفره بسیاری از خانواده‌های ایرانی به‌ویژه خانواده‌هایی که در مناطق محروم مثل بلوچستان زندگی می‌کنند حذف شده است. تالاسمی‌مینور در استان سیستان‌وبلوچستان بیداد می‌کند و مادرانی که تالاسمی و فقر آهن دارند، بدن‌شان دچار مشکلات عدیده‌ای است. خیلی کم مادر بارداری پیدا می‌شود که گروه‌های غذایی و مکمل‌ها را به‌صورت کامل دریافت کند.
توصیه‌هایی که اجرای‌شان سخت است
شواهد موجود نشان می‌دهد که مکمل‌سازی متعادل انرژی و پروتئین، به بهبود رشد جنین کمک می‌کند و ممکن است خطر مرده‌زایی، تولد نوزاد با وزن کم و نوزادان کوچک‌تر از سن بارداری را کاهش دهد، به‌ویژه در میان زنان باردار دچار سوءتغذیه. مصرف مکمل‌های با پروتئین بالا در دوران بارداری مفید به نظر نمی‌رسد و ممکن است برای جنین مضر باشد. در کنار اینها، مشاوره‌های تغذیه‌ای دوران بارداری با هدف افزایش دریافت انرژی و پروتئین مادر هم می‌تواند در افزایش دریافت پروتئین و کاهش خطر زایمان زودرس مؤثر باشد اما در مناطق محرومی مانند سیستان‌وبلوچستان عملی کردن این توصیه‌ها کار آسانی نیست.
فقر زنان جهانی است
طبق گزارش یونیسف، سوءتغذیه حاد در میان زنان باردار و شیرده در کشورهای درگیر فقر، جنگ و بحران اقتصادی، طی دو سال گذشته رشدی ۲۵درصدی داشته است. افزایش قیمت مواد غذایی که بخشی از آن به‌دلیل جنگ اوکراین بوده، فشار بی‌سابقه‌ای بر جوامع آسیب‌پذیر وارد کرده است. در یکی از مطالعات گسترده در کشورهای کم‌درآمد، مشخص شد بیش از ۸۰درصد زنان باردار دچار کمبودهای شدید ریزمغذی‌ها مانند فولیک، ویتامین B۱۲ و کولین هستند. کمبود این مواد می‌تواند منجر به تولد نوزادان با وزن پایین، ناتوانی‌های ذهنی و حتی مرگ نوزاد شود.
دسترسی یا فقدان دسترسی به تغذیه مناسب مادران به‌طور مستقیم با نابرابری‌های اقتصادی جهانی مرتبط است: در حالی که مادران در کشورهای با درآمد بالا به‌طور منظم از ویتامین‌های دوران بارداری استفاده می‌کنند، در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، مانند نیجریه، بسیاری از زنان از این مراقبت پایه‌ای محروم هستند. کمبود ریزمغذی‌ها حدود دوسوم زنان در سن باروری در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و زنان باردار به‌ویژه در مناطقی که دسترسی به رژیم‌های غذایی متنوع و مغذی محدود است، بسیار آسیب‌پذیرترند. این نابرابری هر ساله موجب حدود ۲۹۵هزار مرگ قابل پیشگیری مادران و میلیون‌ها مرگ قابل پیشگیری نوزادان می‌شود.
به‌طور جهانی، ۳۷درصد از زنان باردار از کم‌خونی رنج می‌برند که خطر مرگ مادر، وزن پایین هنگام تولد و عوارض مادام‌العمر برای نوزاد را افزایش می‌دهد. ویتامین‌های دوران بارداری که به‌طور رسمی با عنوان مکمل‌های چند ریزمغذی (MMS) شناخته می‌شوند، می‌توانند این کمبودها را به‌طور مؤثری جبران کنند اما رساندن این مکمل‌ها به زنانی که بیشترین نیاز را دارند همچنان یک مانع بزرگ است.
در سپتامبر ۲۰۲۴، سازمان Evidence Action یک برنامه آزمایشی را در ۹۰ مرکز درمانی در نیجریه آغاز کرد تا از کمبود ریزمغذی‌ها ازجمله کم‌خونی جلوگیری کرده و سلامت مادران و نوزادان را بهبود بخشد. این اولین اقدام عملی این سازمان در قالب «شتاب‌دهنده» آنهاست برای بررسی چالش‌های تامین مکمل MMS، قرصی که حاوی ۱۵ ویتامین و ماده معدنی ضروری مخصوص زنان باردار است. هزینه تهیه مکمل MMS برای یک دوره کامل ۱۸۰روزه (طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت) حدود ۲/۱۳دلار به ازای هر زن است. باتوجه به هزینه پایین و اثربخشی بالا، محققان این اقدام را به‌عنوان یکی از بهترین سرمایه‌گذاری‌های جهانی معرفی کرده‌اند؛ به‌طوری که برای هر یک‌دلار سرمایه‌گذاری، حدود ۳۷دلار بازده اقتصادی تخمین زده می‌شود.
هیچ منطقه‌ای در مسیر دستیابی به اهداف جهانی ۲۰۳۰ برای کاهش ۵۰درصدی کم‌خونی یا کاهش ۳۰درصدی وزن پایین هنگام تولد قرار ندارد. تغذیه مادران با برابری جنسیتی گره خورده است؛ سوءتغذیه سلامت زنان، توانمندی اقتصادی و استقلال آنها را تضعیف می‌کند و چرخه‌ای از ناتوانی و فقر را بین نسل‌ها تداوم می‌بخشد.
اما می‌شود چرخه نابرابری را شکست. مدل‌های موفق بین‌المللی نشان می‌دهند که اگر مکمل‌های بارداری به‌شکل ساده، رایگان و در زمان مناسب به دست زنان برسد، اگر آموزش و پیگیری به‌طور پیوسته در جریان باشد و اگر زنان نه‌فقط گیرنده، بلکه تصمیم‌گیرنده و همراه این مسیر باشند، می‌توان زندگی هزاران مادر و کودک را نجات داد.
در واکنش به این وضعیت، یونیسف برنامه‌ای جهانی راه‌اندازی کرده که هدف آن ارائه مکمل‌ها، خدمات مشاوره‌ای و کمک‌های تغذیه‌ای به ۱۶میلیون زن در ۱۶کشور تا پایان سال ۲۰۲۵ است. این تلاش‌ها شاید نخستین گام واقعی برای مقابله با فقر غذایی زنان باردار در سطح جهانی باشد.
