چرا قله دماوند دیگر برف ندارد؟
جهان صنعت– دماوند سال‌هاست بی‌آنکه فورانی داشته باشد، آرام و استوار دیده می‌شود زیر این آرامش اما نشانه‌های یک آتشفشان زنده جریان دارد. خروج مداوم گازهای گوگردی، لرزه‌های ریز و ناهنجاری‌های حرارتی ثابت می‌کند که دماوند خاموش نیست فقط فوران نمی‌کند. همزمان گرمایش اقلیمی و خشکسالی‌های پی‌درپی یخچال‌های کوچک این قله نمادین را به عقب‌نشینی واداشته و چهره آن را دگرگون کرده است. در گفت‌وگوی پیش‌رو، مهدی زارع،استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی از آنچه در دل دماوند می‌گذرد، از گذشته دور تا تغییرات امروز، پرده برمی‌دارد؛ روایتی علمی که نشان می‌دهد چرا این کوه بیش از هر زمان نیازمند مراقبت و پایش مداوم است.
دماوند، به عنوان یک آتشفشان بالقوه فعال و بلندترین قله خاورمیانه با خروج مداوم گاز و فعالیت لرزه‌ای طی حدود ۷۳۰۰سال فوران ماگمایی نداشته است. فعالیت آن در قرن‌های اخیر غیرفورانی بوده و عمدتا شامل فعالیت فومرولی -انتشار مداوم گازها و بخار -از قله و دامنه‌های آن و زلزله‌های کوچک ناشی از حرکت مایعات آبگرم، گاز و مایعات مشتق شده از ماگما و تغییرات پوسته زیر آتشفشان و ناهنجاری‌های حرارتی با نشانه‌هایی از افزایش دمای سطحی است. تاکنون هیچ افزایش قابل‌توجهی در فعالیت وجود نداشته که نشان دهد فوران قریب‌الوقوع باشد. با این حال، خروج مداوم گاز و لرزه‌خیزی تایید می‌کند که سیستم آتشفشانی زنده است و نیاز به نظارت مداوم دارد. جدیدترین فوران تایید شده که با جریان‌های گدازه در دامنه غربی مشخص می‌شود، حدود ۵۳۵۰سال پیش از میلاد (تقریبا ۷۳۰۰سال پیش) رخ داده است که آن را به طور قطعی در دوران هولوسن قرار می‌دهد. سه ذخیره پوکه معدنی جوان اصلی در ملار، کرم پشته و رینه را با سن احتمالا بین ۷۳۰۰ تا ۲۵هزار سال قبل شناسایی کرده‌اند که نشان‌دهنده فعالیت انفجاری در اواخر پلیستوسن و اوایل هولوسن است.
وضعیت یخچال‌ها و شرایط اقلیمی گذشته دماوند چگونه بوده است؟
یخچال‌های طبیعی کوچک «یخ برفی» یا neve نوه‌ها عبارت از قطعه‌های برف سخت شده دائمی هستند که منجمد و فشرده شدن در نهایت به یخ یخچالی تبدیل می‌شود.امروزه در دامنه‌های بالای دماوند نوه‌ها وجود دارند. با این حال، به دلیل آب و هوای خشک، دماوند از یخچال طبیعی دائمی و بزرگی پوشیده نیست. در آخرین عصر یخ ۲۵هزار تا حدود ۱۲هزار سال قبل منطقه پوشیده از یخ بسیار گسترده‌تر بود و خط برف اقلیمی به طور قابل‌توجهی در ارتفاع‌های پایین‌تری نسبت به امروز بوده است. عقب‌نشینی یخچال‌های طبیعی شامل یخچال‌های کوچک مدرن طی سده اخیر با روند تغییرات اقلیمی جهانی و منطقه‌ای همسو است.
داده‌های دیرینه اقلیم یک دوره خشکسالی ناگهانی و طولانی در ۴۲۶۰سال قبل نشان می‌دهد که خشکسالی طولانی‌مدتی بوده که تا سده دوم قبل از میلاد ادامه داشته است. فرضیه‌ای وجود دارد که همین خشکی باعث فروپاشی پادشاهی کهن در مصر، امپراطوری اکدی در بین‌النهرین و فرهنگ لیانگژو در منطقه سفلای رودخانه یانگ تسه شده است. شواهد نشان می‌دهد که افزایش تغییرات ال نینو-نوسان جنوبی (ENSO) نیز در ایجاد شرایط آب و هوایی مرتبط با این رویداد نقش داشته است. آتشفشان‌های انفجاری در ایسلند نیز به عنوان یکی از علل مطرح شده‌اند. شواهد دیرینه‌اقلیمی روشن و مطالعه‌شده‌ای در ایران دارد.
آیا فوران‌های دماوند می‌توانند در این خشکسالی‌ها نقش داشته باشند؟
با وجود آنکه فوران‌های آتشفشانی در مقیاس بزرگ در سطح جهان با تزریق گردو غبار آتشفشانی -آئروسل‌ها- به استراتوسفر باعث سرمایش و خشکسالی کوتاه‌مدت می‌شوند، هنوز مطالعه‌ای نشان نداده که آخرین فوران شناخته شده دماوند در ۷۳۰۰سال قبل یا رویداد ۲۵هزار سال قبل مستقیما به این دوره‌های خشکسالی بزرگ یا ذوب شدن طولانی‌مدت یخچال‌ها مرتبط بوده ضمنا هنوز شاهدی از فوران جوان‌تر از ۷۳۰۰سال قبل در دماوند به‌دست نیامده است. عقب‌نشینی مداوم یخچال‌ها تاکنون عمدتا به اقلیم خشک جهانی فعلی و روندهای گرمایش نسبت داده می‌شود.
در دو دهه اخیر چه نشانه‌هایی از فعالیت دماوند ثبت شده است؟
از ابتدای سده بیست‌ویکم دهانه قله دماوند و مناطق اطراف آن به انتشار مداوم و قوی گازهای گوگردی ادامه داده است. شبکه لرزه‌نگاری محلی، زمین‌لرزه‌های سطح پایین و با بزرگی کم، معمولا با بزرگی کمتر از ۳ را ثبت کرده که در مناطق خاصی در اطراف آتشفشان به ویژه در شمال و غرب، متمرکز بودند. این زمین‌لرزه‌ها به عنوان زمین‌لرزه‌های مرتبط با گردش سیال گرمابی و تنش‌های زمین‌ساختی تفسیر شده‌اند.
در سال‌های۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ تغییرات و ناآرامی‌های جزئی بصری و ماهواره‌ای افزایش احتمالی حجم و شدت انتشار گازهای دودخانه‌ای را نشان داد. داده‌های ماهواره‌ای MODIS و ASTER با شناسایی منظم ناهنجاری‌های حرارتی در قله نشان می‌دهد منافذ گاز در دمای بالایی قرار دارند. همزمان چندین خوشه لرزه‌ای کوچک نیز شناسایی شدند. خوشه‌های لرزه‌ای در سال۱۳۸۶ و ۱۳۹۲ منجر به فوران نشد و پس از آن به سطوح پس‌زمینه بازگشت. این خوشه‌ها احتمالا ناشی از پالس‌های مایعات و گازهای داغ در حال حرکت به قسمت‌های کم‌‌ژرفای سامانه آتشفشانی بوده‌اند.
موضوع مهم، نبود برف در قله دماوند در سال‌های اخیر است. این مساله دقیقا به چه عواملی مربوط می‌شود؟
باید ببینیم که خشکسالی در محدوده قله دماوند در چه وضعی است. زمین به دلیل تجمع گازهای گلخانه‌ای در جو، در حال گرم شدن است. این گرمایش یکنواخت نیست اما در مناطق قطبی و عرض‌های جغرافیایی بالا بیشتر مشهود است. نبود برف در قله دماوند در ماه آبان نشان می‌دهد که هوا گرم‌تر شده و مستقیما از تجمع برف جلوگیری می‌کند. در یک سال عادی، توده‌های برف و یخ یخچال‌های طبیعی در حال ذوب، منبع حیاتی و پایداری از آب را برای رودخانه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی، فراهم می‌کنند. این پدیده به عنوان اثر «حائل یخچال‌های طبیعی» شناخته می‌شود. در رودخانه‌های تغذیه‌شده با یخچال‌های طبیعی پایداری جریان آب در اقلیم نیمه‌خشک تا حد زیادی به ذوب آهسته و مداوم یخ و برف ارتفاعات بالای کوه وابسته است.
خشکسالی‌های اخیر و طولانی‌مدت در سراسر ایران به‌ویژه در منطقه البرز عامل اصلی تسریع ذوب و عقب‌نشینی یخچال‌های طبیعی دماوند هستند. خشکسالی‌ها اساسا ناشی از تغییرات در الگوهای جریان‌های جوی هستند که میزان رطوبت بارش برف و باران رسیده به کوه‌های البرز را کاهش می‌دهند. خشکسالی با کاهش قابل‌توجه بارندگی و برف سالانه تعریف می‌شود. برف و باران کمتر به معنای رطوبت کمتری است که در زمستان برای پر کردن مجدد یخچال‌ها -انباشت برف و یخ- باید در دسترس باشد. تغییرات اقلیمی منجر به افزایش میانگین دمای سالانه در سراسر ایران شده است. دمای بالاتر باعث ذوب سریع‌تر و زودتر یخچال‌های طبیعی می‌شود. برخی توده‌های یخی کوچک‌تر دماوند ممکن است دیگر حتی به عنوان یخچال واجد شرایط نباشند زیرا در تابستان‌های گرم و خشک به طور کامل در معرض ناپدید شدن هستند.
با کوچک شدن یخچال‌های طبیعی، توانایی آنها در کنترل جریان رودخانه در دوره‌های خشکسالی به طور قابل‌توجهی کاهش می‌یابد. هنگامی که حجم یخچال از یک آستانه بحرانی عبور می‌کند، یخ در حال ذوب که زمانی جریان تابستانی را تضمین می‌کرد، از بین می‌رود.
محفظه ماگمای کم ژرفاتر و داغ‌تر در مورد مکان‌های بسیار خاصی به ویژه ایسلند که در پشته میانی اقیانوس اطلس قرار دارد و فعالیت آتشفشانی فراوانی دارد، موجب می‌شود که حرکت ماگما به یک محفظه کم ژرفاتر گرمای زمین‌گرمایی عظیمی را آزاد کند. این حرارت زمین گرمایی می‌تواند یخ و برف را از زیر زمین ذوب کند، سطح زمین را گرم و از چسبیدن برف جلوگیری و مناطقی مانند نزدیک دریچه‌های زمین‌گرمایی ایجاد کند که در حالی که مناطق اطراف پوشیده از برف هستند، بدون برف باقی می‌مانند. اثر گرمای زمین‌گرمایی به ناحیه‌ای مستقیما در بالا و بلافاصله اطراف نفوذ ماگما محدود می‌شود. یک محفظه ماگمای کم‌ژرفاتر داغ‌تر مانند قرار دادن یک پد گرمکن در زیر یک بخش کوچک از کف یک اتاق از خانه است. این موضوع یک نقطه داغ بسیار قابل‌توجه در آن مکان خاص ایجاد می‌کند. اگرچه فعالیت آتشفشانی یک داستان علمی جذاب و یک عامل محلی واقعی بوده اما براساس اطلاعات موجود کمبود پوشش برف در ماه آبان در سال‌های اخیر در دماوند عمدتا به دلیل هوای گرم‌تر ناشی از تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت‌های انسانی است.
منبع: خبرآنلاین
