پرواز قوها

پویا اصل باغ- صبح روز پنجشنبه ساعت از ۵صبح گذشته بود. باران تابستانی می‌بارید، مردم شهر در خواب عمیقی فرو رفته بودند. یک نفر اما بیدار نشسته بود. چشم از هوای ابری برنمی‌داشت. حالش خوب نبود. مدام در ذهنش خاطرات و حرف‌ها را مرور می‌کرد. قلم و کاغذی برداشت. چند خطی سیاهه کرد، لباس‌هایش را پوشید و به راه افتاد. در میانه راه، به صف اتوبوس و نانوایی نگریست. با خود گفت:« زمان خوبی است.» به صورت مردم لبخند می‌زند اما همه بی‌اعتنا از کنارش رد می‌شوند. ناراحت بود اما امیدش را از دست نداد. به راهش ادامه داد، تا مقصد چیزی نمانده بود، زیر لب زمزمه کرد چرا هیچ‌کس نمی‌خندد. به مقصد که رسید باران کمی جان گرفته بود. آدم‌های زیادی از کنارش رد می‌شدند، برای بار آخر به صورت چند نفر نگاه کرد و لبخندی زد. هیچ‌کس اهمیتی نداد، امیدش دیگر ناامید شده بود. روی پله‌های پل یک گل خشکیده افتاده بود، آن را برداشت. بالاخره زمانش فرا رسیده بود. به خاطر ارتفاعی که پل داشت کمی لرزید اما مصمم بود که کار را انجام دهد. اینجا دیگر آخر خط بود. از روی نرده‌ها که رد شد، پایین را نگاه کرد، هیچ راهی به جز خودکشی برایش باقی نمانده بود. نفس عمیقی کشید و پرواز کرد. مردم وقتی فهمیدند که دیگر دیر شده بود، جمعیت زیادی دور پیکر به خون نشسته‌اش حلقه زدند، نامه‌ای را از جیبش بیرون کشیدند، نوشته بود: «اگر در میانه راه کسی لبخند بزند، خودم را خلاص نمی‌کنم.» این تفکرات افرادی است که دیگر به پایان راه رسیده‌اند. در روزهایی که آمار خودکشی میان جوانان و نوجوانان افزایش یافته، روایت‌های تلخی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد این معضل چگونه به وجود می‌آید. داستان‌هایی که از دل واقعیت بیرون می‌آیند و درد بزرگی را روایت می‌کنند. پنجشنبه گذشته خبری اختصاصی به «جهان‌صنعت» رسید که دختری ۱۷ساله در پاساژ کوروش تهران، دست به خودکشی زده است؛ حادثه‌ای که نگرانی‌هایی را در خصوص ایجاد چنین معضل بزرگی در میان جوانان و نوجوانان به‌وجود آورده است.

آغازی برای پایان

در شرایط کنونی که فشار اقتصادی و روانی آحاد جامعه را درگیر خود کرده، معضل خودکشی ممکن است به ذهن خیلی از افراد مخصوصا جوانان و نوجوانان خطور کرده باشد. متاسفانه طی سال‌های گذشته آمار خودکشی جوانان بالا رفته و هنوز اقدامی برای جلوگیری از این معضل صورت نگرفته است. براساس داده‌های رسمی، آمار و ارقام مختلفی در خصوص خودکشی جوانان و نوجوانان وجود دارد. در سال۱۳۶۳ تا ۱۳۷۳ کارشناسان به این نتیجه رسیدند که هر ساله ۱۵۰۰ تا ۲۷۰۰مورد مرگ مشکوک به خودکشی در نوجوانان ثبت شده است. میانگین سنی افرادی که چنین اقدامی را انجام دادند، بین ۱۳ تا ۱۷سال گزارش شده است. در ادامه این تحقیقات گسترده، در سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۰، حدود ۴۲۵۰ مورد خودکشی جوانان به دست آمده که حکایت از آن دارد آمارها نسبت به سال‌های قبل افزایش پیدا کرده است.

براساس تحقیقات برخی روانشناسان و فعالان حوزه روان که در سال۱۴۰۳ انجام شده، آمار پایان دادن به زندگی در کشور طی سال‌های گذشته افزایش یافته است. آنها به این نتیجه رسیده‌اند که هر ساله ۱۰‌درصد به آمار خودکشی اضافه می‌شود که متاسفانه روندی رو به رشد را نشان می‌دهد. در ادامه این آمار آمده که روند خودکشی در جهان از ۱۴‌درصد به ۵/‏۹‌درصد کاهش پیدا کرده اما در ایران ارقام از ۵/‏۹به ۷/‏۹درصد افزایش پیدا کرده است. یکی از محققان این حوزه اعلام کرده بود: از سال۱۴۰۱ به بعد، اعلام آمار خودکشی در کشور متوقف شده است و این موضوع به صورت کاملا محرمانه، در اختیار صاحب‌نظران قرار می‌گیرد. بسیاری از کارشناسان، نسبت به محرمانگی این آمار اعتراض کرده و خواستار این شده‌اند تا این داده‌ها به صورت رسمی اعلام شود تا بتوان از افزایش آن جلوگیری کرد.

روش‌های رایج خودکشی

پژوهشگران حوزه روانی از سال۱۳۸۳ به بررسی روش‌های رایج خودکشی در کشور پرداختند. براساس این داده، ۱۱۸مورد حلق آویزی، ۴۲مورد با دارو، ۴۱مورد از طریق خودسوزی، ۱۸مورد سقوط، ۷مورد سموم کشاورزی، ۶مورد سلاح سرد، ۵مورد سلاح گرم، ۵مورد قرص برنج، ۵مورد تزریق هروئین، ۲مورد خفگی با نایلون، ۲مورد سیانور، یک مورد برخورد با قطار و یک مورد غرق‌شدگی در کشور اتفاق افتاده است. براساس اعلام کارشناسان، حق آویزی، همچنان در صدر روش‌های رایج خودکشی است و روش‌های جدیدی نیز مانند بریدن رگ متاسفانه به این لیست اضافه شده است. سقوط از ارتفاع مانند پریدن از ساختمان‌های بلند و نیمه‌کاره و پل‌های عابر پیاده نیز در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

علل وقوع خودکشی در میان جوانان

براساس پرسشنامه‌ای که از مراجعان بیمارستان لقمان تهران تهیه شده، رایج‌ترین علل وقوع خودکشی، مشکلات خانوادگی گزارش شده است. بیشتر این اختلافات بر سر مسائل کوچک مانند نوع پوشش لباس و انتخاب دوستان است. طبق این پرسشنامه به طور کلی ۸۱‌درصد کل افرادی که به‌خاطر مسائل خانوادگی دست به خودکشی زدند، افراد ۱۰ تا ۳۴ساله بودند. در ادامه این پژوهش آمده، مسائل عشقی با ۲۸درصد دومین علت وقوع خودکشی در کشور بوده که میانگین سنی افراد ۱۵ تا ۲۴سال گزارش شده است. مشکلات رفاهی و اقتصادی مانند ناتوانی در خرید خانه، مستقل بودن، بیکاری، کنکور و شکست تحصیلی در رده سوم قرار دارند. میانگین سنی افرادی که به‌واسطه چنین مشکلاتی دست به خودکشی زدند افراد بین ۲۰ تا ۲۴سال هستند. در پژوهشی دیگر که در سال۱۳۸۳ انجام شده، پرسشنامه‌ای از خانواده‌های افراد خودکشی کرده انجام شد و کارشناسان به این نتیجه رسیدند که شایع‌ترین علل اصلی خودکشی در مردان ۴۱‌درصد مربوط به اختلالات روحی و ۳۱‌درصد مشکلات اقتصادی عنوان شده است. در زمینه خودکشی زنان نیز ۵۴‌درصد اختلافات خانودگی و ۳۱‌درصد اختلالات روحی به‌دست آمده است.

کارشناسان زیادی در خصوص این معضل بارها هشدار داده‌اند. از نظر آنها مقاومت در برابر مراجعه به روانشناس یکی از عواملی است که باعث افزایش این آمارها شده است. در واقع رسم رایجی در کشور وجود دارد که مراجعه به روانشناس و روان درمان به نوعی باعث نگاه بد جامعه به افراد آسیب‌دیده روحی می‌شود. بیشتر داده‌ها همانطور که گفته شد، مربوط به اختلافات خانواگی است؛ مشکلاتی که می‌توان تنها با گفت‌وگوی سازنده و درک کامل آن را رفع کرد تا از وقوع چنین معضلی در میان افراد به خصوص جوانان و نوجوانان جلوگیری شود.

روایت سقوط یک زندگی

پنجشنبه گذشته دختری نوجوان در پاساژ کوروش تهران دست به خودکشی زد. در ادامه به سراغ یکی از کسبه‌های این مرکز خرید رفتیم تا درباره این حادثه گزارش تهیه کنیم. امیرعلی، یکی از کسانی است که در این پاساژ مشغول به‌کار است. او درباره این اتفاق به «جهان‌صنعت» گفت: تازه به محل کارم رسیده بودم، به خاطر خلوتی که صبح‌ها اینجا وجود دارد، بیرون از مغازه ایستاده بودم. به یک‌باره دیدم دختری از طبقه پنجم پاساژ خود را به پایین پرتاب کرد. به فاصله چندین ثانیه، این دختر هفت طبقه سقوط کرد. پیکرش در طبقه منفی دو پیدا شد. همه در شوک فرو رفتیم. صدای فریاد مغازه‌داران بلند شد و همه به سمت آن دختر رفتیم. با پلیس و اورژانس تماس گرفتیم. متاسفانه پیکر این دختر تا ساعت‌ها میان پاساژ مانده بود و فقط یک پارچه رویش کشیده بودند. آن روز کاسبان پاساژ به واسطه این اتفاق حال خوشی نداشتند. بسیار حادثه تلخ و وحشتناکی بود.

با این حال دو روز از وقوع این حادثه می‌گذرد اما همچنان ابعاد مختلف و علل اصلی این اتفاق نامعلوم است. حادثه‌ای که نشان می‌دهد زیربار این همه فشار، جوانان و نوجوانان تاب‌آوری کمتری نسبت به مسائل مختلف دارند و نیاز به درک این موضوع و پرداختن به آن بیش از گذشته حس می‌شود.

معضل خودکشی جوانان روی میز کارشناسان

در همین راستا دکتر علیرضا شریفی‌یزدی، جامعه‌شناس در خصوص عوامل موثر در وقوع پدیده خودکشی در میان جوانان به «جهان‌صنعت» گفت: یکی از عوامل اصلی که در اینگونه موارد دخالت دارد، موضوع روانشناختی است. کسانی که دچار افسردگی، اضطراب، طردشدگی، تنهایی، بی‌ارزشی و اختلالات مربوط به شخصیت هستند بیشتر در معرض خودکشی قرار دارند. یک‌سری عوامل اجتماعی در این خصوص مطرح می‌شود که عدم موفقیت تحصیلی و شغلی، فقر اقتصادی، زورگویی از طرف والدین و مدرسه از جمله مواردی است که می‌توان به آنها اشاره کرد. با این حال متاسفانه دسترسی آزاد به ابزارهای خودکشی وجود دارد مانند دارو، اسلحه و… . عمده اصلی به ‌وجود آمدن این پدیده در بین افراد مسائل فشار محیطی، خانوادگی و اجتماعی است.

وی در این‌باره ادامه داد: خانواده‌هایی که بینشان  بحث و جدال زیادی وجود دارد دارای تعارض هستند و جزو خانواده‌های آشفته محسوب می‌شوند. برای مثال خانواده‌هایی که در آن مصرف مواد وجود دارد و یا نسبت به نیازهای جوانان و نوجوانان بی‌تفاوت و بی‌توجه هستند یا به‌واسطه طلاق بنیان آنها متزلزل شده، در ایجاد این معضل دخالت دارند. عوامل دیگری نیز مانند فرهنگی و رسانه‌ای در این میان قرار دارند. مثلا رمانتیک‌سازی خودکشی از طریق موسیقی، فیلم و برخی رسانه‌های دیگر برای جوانان مطرح می‌شود. بحث عدم دسترسی به روانشناس و روانپزشک هم بی‌تاثیر نیستند. مورد تمسخر قرار گرفتن به لحاظ فرهنگی، نوع خاصی از پوشش و امثال اینها می‌تواند زمینه‌ساز خودکشی باشد. در کنار عواملی که گفته شد، علل‌های زیستی و ژنتیکی نیز تاثیر گذارند. در واقع اخلال در تعادل بیوشیمی بدن و خانواده‌هایی که در آنها سابقه خودکشی وجود دارد، می‌تواند تاثیرگذار باشد.

این جامعه‌شناس در خصوص نبود اقدامات موثر برای حل این معضل از سوی نهادهای مختلف افزود: یکی از عوامل اصلی‌‌اش بحث تابو بودن خودکشی است به‌طوری که بسیاری از افراد و حتی مسوولان مساله خودکشی را به عنوان یک ضعف در اراده مطرح می‌کنند و این تابو بودن مانع اجرای یک برنامه جامع و کامل برای مبارزه با پدیده خودکشی شده است. در سطح مدارس و دانشگاه‌ها نیز آموزش کافی به جوانان و نوجوانان داده نمی‌شود. رسانه‌های کشور مخصوصا صداوسیما به این معضل کم‌توجهی کرده‌اند. یکی از مشکلاتی که هم اکنون وجود دارد و تا به حال چاره‌ای برای آن اندیشیده نشده، نبود یک سیستم شبکه‌ای منظم و در دسترس در حوزه سلامت و روان است. در واقع باید روانپزشکان و روانشناسان به حد کفایت وجود داشته باشد و جنبه همگانی نیز به خود بگیرد. در نتیجه به دلیل اینکه خدمات در کشور به نسبت درآمد مردم، خدمات گرانی محسوب می‌شود. بسیاری از افراد مخصوصا در مناطق محروم متاسفانه فاقد چنین خدماتی هستند و می‌توان گفت دسترسی به مشاور تقریبا برای آنها امکان‌پذیر نیست. کم توجهی برنامه‌ریزان، مدیران و سیاستگذاران به سلامت و روان و اهمیت آموزش برای کاهش خودکشی در بین جوانان و نوجوانان به خاطر مسائل اقتصادی و سیاسی باعث می‌شود که به پدیده سلامت روان توجه کمتری صورت گیرد.

شریفی‌یزدی ادامه داد: همانطور که برای همگان مشهود است، شرایط کشور امروزه بسیار بحرانی و خاص است. در نتیجه این فشارها باعث می‌شود جوانان دچار یأس و ناامیدی شوند که زمینه‌ساز وقوع این حادثه نیز است. جدا از عواملی که مطرح شد، برخورد غیرعلمی و قضایی با مقوله خودکشی نیز دخالت دارد یعنی یک تحقیق جامعی که بتواند اطلاعات درستی را به جامعه ارائه دهد متاسفانه در کشور بسیار کم انجام می‌شود. از سوی دیگر نهادها و دستگاه‌های دولتی آمار شفافی درخصوص این قضیه منتشر نمی‌کنند.

وی درباره اقداماتی که دولت باید در رفع این معضل انجام دهد، گفت: گسترش مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی رایگان و در دسترس مهم‌ترین کاری است که دولت باید به آن بپردازد. در گام دوم باید در تمامی مدارس یک روانشناس وجود داشته باشد که برای افزایش آگاهی و غربالگری افراد در معرض خطر اقدامات موثری انجام دهد. اصلاح سیاست و قوانین هم بسیار می‌تواند موثر باشد. اگر بتوانیم کاری انجام دهیم که مساله خودکشی و گفت‌وگو درباره آن شکل بگیرد و کارگروه موثری از نظر علمی تشکیل شود بسیار کمک‌کننده است.