نمره قبولی در حوزه رگولاتوری بورس
جهان‌صنعت- در سال نخست فعالیت دولت چهاردهم، بازار سرمایه ایران شاهد مجموعه‌ای از تغییرات، اصلاحات و ابتکاراتی بود که نه در قالب وعده‌های کلی بلکه در قالب مصوبات اجرایی، ابزارهای مالی تازه و بازنگری در زیرساخت‌ها قابل ارزیابی است. بررسی گزارش آماری سازمان بورس و اوراق بهادار و بازخوانی عملکرد یک‌سال گذشته نشان می‌دهد سیاستگذار این بازار، تمرکز خود را بر سه محور اصلی قرار داده است: متنوع‌سازی ابزارهای مالی و مشتقه، تسهیل فرآیندهای تامین مالی برای بخش‌های مختلف اقتصادی و تقویت شفافیت و نظم مقرراتی در معاملات. این رویکرد به جای تکیه بر اقدامات مقطعی یا مداخلات حمایتی کوتاه‌مدت، بر ایجاد بسترهایی ماندگار برای افزایش سهم بازار سرمایه در تامین مالی کشور تاکید دارد.
بورس و اوراق بهادار در این دوره تلاش کرده مسیر ورود سرمایه‌گذاران خرد و کلان به بازار را با معرفی ابزارهایی چون صندوق‌های مبتنی بر کالا و انرژی، اوراق سلف ارزی، گواهی‌های سپرده متنوع و قراردادهای آتی و اختیار معامله هموار کند. راه‌اندازی صندوق «سینرژی» به‌عنوان نخستین صندوق حامل انرژی و صندوق «نقره» به‌عنوان گامی در توسعه ابزارهای فلزات گرانبها، نمونه‌هایی از این تلاش است. در کنار آن سیاست انتشار اوراق با عرضه خصوصی برای شرکت‌های کوچک و متوسط، انعطاف تازه‌ای در فرآیند تامین مالی ایجاد کرده که تا پیش از این محدود به بنگاه‌های بزرگ یا اوراق عمومی با فرآیندهای بلندمدت بود.
همزمان حوزه تامین مالی ارزی نیز از رکود خارج شده و با طراحی اوراق سلف ارزی مبتنی بر صادرات و امکان تسویه با طلا، فرصتی جدید برای جذب منابع ارزی داخلی و خارجی فراهم آمده است. در همین راستا ایده فروش متری مسکن و ابزارهای معاملاتی ویژه بازار مسکن در دستور کار قرار گرفته تا یکی از دشوارترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری برای خانوارها و سازندگان به زبان بازار سرمایه ترجمه شود.
از منظر نظارتی و زیرساختی، سازمان بورس در این یک‌سال اقدام به کاهش زمان فرآیند افزایش سرمایه، بازنگری دستورالعمل‌های ثبت و عرضه اوراق بهادار و اتصال سامانه‌های معاملاتی به زیرساخت‌های بانکی کرده است. این اصلاحات اگرچه کمتر از ابزارهای نوین در صدر خبرها قرار گرفت اما اثر مستقیم بر سرعت جذب منابع و اطمینان بازیگران بازار داشته است. افزون‌بر این راه‌اندازی گواهی‌های صرفه‌جویی برق و کاهش انتشار آلایندگی با هدف پیوند بخش انرژی و زیست‌محیطی به بازار سرمایه، نشانه‌ای از رویکرد فرابخشی و استفاده از ظرفیت بورس برای حل مسائل ساختاری اقتصاد است. بورس کالای ایران نیز در امتداد همین سیاست‌ها سالی کم‌سابقه را تجربه کرد. طراحی صندوق‌های چندکالایی، اوراق سلف موازی طلا، گواهی سپرده خودرو، میلگرد و گندله، توسعه بازار شمش نقره و ابزارهای مشتقه مرتبط همراه با به‌کارگیری برات الکترونیک و حراج همزمان، این بورس را به یکی از پویاترین زیر‌بخش‌های بازار سرمایه بدل کرد. هدف مشترک این اقدامات افزایش نقدشوندگی، امکان مدیریت ریسک و جذب سرمایه به سمت بخش‌های واقعی اقتصاد بوده است.
اقدامات سازمان بورس برای توسعه ابزارهای مشتقه
در سال نخست دولت چهاردهم، سازمان بورس و اوراق بهادار با اجرای مجموعه‌ای از برنامه‌های راهبردی، گام‌های بلندی در مسیر توسعه ابزارهای مالی، تسهیل تامین مالی و افزایش شفافیت در بازار سرمایه برداشت. این اقدامات ضمن گسترش دامنه ابزارهای مالی و تعمیق بازار، بستر جدیدی برای جذب سرمایه داخلی و خارجی و حمایت از تولید و زیرساخت‌های کشور فراهم کرده است.
راه‌اندازی صندوق‌های مبتنی بر کالا و انرژی
با هدف ایجاد و توسعه صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر کالا، تابلوی اختصاصی این صندوق‌ها راه‌اندازی و همچنین معاملات صندوق «سینرژی» به‌عنوان نخستین صندوق حامل انرژی کشور آغاز شد تا امکان سرمایه‌گذاری غیرمستقیم در بازار بورس انرژی فراهم شود. علاوه بر این صندوق سرمایه‌گذاری «نقره» با هدف گسترش ابزارهای مالی در بورس کالای ایران راه‌اندازی شد و فرآیند صدور مجوز صندوق‌های مشابه در مرحله اجرا قرار دارد.
نوآوری در ابزارهای تامین مالی
یکی از اقدامات مهم در سال گذشته ایجاد امکان انتشار اوراق با عرضه خصوصی برای اوراق کوچک و کوتاه‌مدت بود. این اوراق با استفاده از ارکان ضامن، بازارگردان و متعهد پذیره‌نویسی منتشر می‌شود و در صورت موافقت خریداران، قابلیت حذف این ارکان نیز پیش‌بینی شده است. این اقدام با هدف تسهیل شرایط برای شرکت‌های کوچک و متوسط و افزایش سهم بازار سرمایه در نظام تامین مالی صورت گرفت.
از دستاوردهای این طرح می‌توان به انتشار اوراق مرابحه کوتاه‌مدت با حجم ۵۰ تا ۱۰۰میلیارد تومان برای شرکت‌های لیزینگ و موسسات مالی در نیمه نخست سال۱۴۰۳ اشاره کرد. این امکان برای شرکت‌های استارتاپ و حوزه فین‌تک نیز فراهم شده تا از این ابزار برای تامین مالی پروژه‌های خاص استفاده کنند.
انتشار اوراق ارزی و جذب سرمایه خارجی
در حوزه تامین مالی ارزی، اوراق سلف ارزی برای شرکت‌های صنعتی با پشتوانه ارز حاصل از صادرات طراحی شد. این اوراق با هدف تامین مالی واردات تجهیزات و ماشین‌آلات و جذب سرمایه‌گذاران خارجی و منابع ارزی داخل کشور منتشر می‌شوند. براساس مدلی که کمیته تخصصی فقهی سازمان تصویب کرده است، تسویه این اوراق با گواهی سپرده طلا نیز امکان‌پذیر خواهد بود. بررسی امکان انتشار اوراق سلف موازی استاندارد ارزی با قابلیت تسویه با گواهی سپرده طلا نیز در دستور کار قرار دارد که اجرای آن نیازمند همکاری بانک مرکزی است.
فروش متری مسکن و ابزارهای جدید
با هدف تسهیل خرید مسکن برای سرمایه‌گذاران خرد و تامین مالی سازندگان، دستورالعمل معاملات اوراق سلف موازی استاندارد مسکن (فروش متری مسکن) تدوین و به هیات‌مدیره سازمان بورس ارائه شد. این اقدام بخشی از برنامه توسعه ابزارها در بورس کالای ایران بوده و بستر مقرراتی آن در حال نهایی‌سازی است.
توسعه ابزارهای مشتقه و بازار توافقی
در حوزه ابزارهای مشتقه، معاملات قرارداد آتی و اختیار معامله روی واحدهای صندوق‌های طلای «دنای زاگرس» و «کهربا» راه‌اندازی و همچنین برای تقویت شفافیت در بازار توافقی، سامانه یکپارچه ثبت معاملات توافقی در نیمه دوم سال۱۴۰۳ راه‌اندازی شد.
افزایش سقف حجم معاملات بلوکی، توسعه دامنه دارایی‌های قابل معامله شامل اوراق بدهی، صندوق‌های اختصاصی و سهام شرکت‌های خارج از بورس و تشکیل کمیته ویژه نظارت بر تخلفات بازار توافقی از دیگر اقدامات این حوزه بود.
استفاده از اسناد اعتباری در تامین مالی زنجیره تامین
دستورالعمل «تامین مالی در زنجیره تامین به پشتوانه اسناد اعتباری» ابلاغ شد تا امکان استفاده از این اسناد در تسویه معاملات فراهم شود. این اقدام در اجرای ماده۲۰ قانون تامین مالی تولید و زیرساخت‌ها و بهره‌برداری از ظرفیت‌های قانونی انجام شد.
این اقدامات نه‌تنها به تعمیق بازار سرمایه و افزایش شفافیت کمک کرده بلکه مسیر جدیدی برای توسعه ابزارهای نوین مالی و تامین مالی پروژه‌های تولیدی و زیرساختی در کشور گشوده است. سازمان بورس و اوراق بهادار تاکید دارد با تداوم این برنامه‌ها، بازار سرمایه به‌عنوان یکی از ارکان اصلی تامین مالی اقتصاد ایران نقش پررنگ‌تری ایفا خواهد کرد.
اقدامات سازمان بورس برای تسهیل تامین مالی
در سال نخست فعالیت دولت چهاردهم سازمان بورس و اوراق بهادار با اجرای مجموعه‌ای از اقدامات کلیدی، گام‌های موثری در مسیر تسهیل تامین مالی تولید، توسعه ابزارهای مالی نوین و افزایش شفافیت در بازار سرمایه برداشته است.
تصویب «قانون تامین مالی تولید و زیرساخت» در مجلس شورای اسلامی زمینه‌ساز اصلاحات مهم در بازار سرمایه و تسهیل فرآیندهای تامین مالی شد. بر همین اساس سازمان بورس و اوراق بهادار اقدامات گسترده‌ای را در سال نخست دولت چهاردهم اجرایی کرده است.
کاهش زمان استفاده از حق‌تقدم و تسریع در فرآیند افزایش سرمایه
براساس اصلاح دستورالعمل مراحل زمانی افزایش سرمایه شرکت‌های سهامی عام ثبت‌شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار، مدت زمان استفاده از حق‌تقدم از ۶۰روز به ۳۰روز کاهش یافت، همچنین زمان کل فرآیند افزایش سرمایه این شرکت‌ها از ۱۹۰روز مهلت قانونی (به‌علاوه ۴۵روز تمدید) به ۸۰روز با امکان تمدید ۲۲روز کاهش پیدا کرد. این اقدام به تسهیل و تسریع جذب منابع مالی برای شرکت‌های بورسی منجر شده است.
اصلاح دستورالعمل‌های مرتبط با تامین مالی و بازار سرمایه
به استناد بند «الف» ماده۲۰ قانون تامین مالی تولید و زیرساخت‌ها، دستورالعمل تامین مالی در زنجیره تامین به پشتوانه اسناد اعتباری در بورس‌های کالایی به تصویب وزارت اقتصاد رسید. براساس این اصلاح، شرکت بورس کالای ایران و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه به سامانه عملیاتی «گام» بانک مرکزی متصل شدند. این اقدام ضمن افزایش سهم اوراق گام به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم تامین مالی زنجیره تولید موجب شفافیت در تسویه‌های اعتباری و جایگزینی احراز برخط اسناد به‌جای احراز دستی شده است.
بازنگری دستورالعمل‌های ثبت و عرضه اوراق بهادار
در اجرای قانون تامین مالی تولید و زیرساخت‌ها، بازبینی دستورالعمل‌های مرتبط با این قانون و دستورالعمل اجرایی ماده۱۹ در حال انجام است. دستورالعمل نحوه حضور و اعمال حق رای به‌صورت الکترونیک در مجامع عمومی، پس از نظرخواهی عمومی و بررسی در کمیته تدوین مقررات بازار سرمایه نیز به تصویب هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسیده و ابلاغ شده است.
راه‌اندازی ابزارهای جدید در بازار سرمایه
در حوزه نوآوری‌های مالی اقداماتی همچون پذیرش و راه‌اندازی معاملات گواهی سپرده شمش نقره در بورس کالای ایران براساس ماده ۲۱ قانون تامین مالی تولید و زیرساخت اجرا شد. این پروژه در آذرماه۱۴۰۳ با احداث خزانه فیزیکی تحت کنترل و نظارت بورس کالا برای ایجاد معاملات شفاف فلزات گرانبها عملیاتی شد. بازار قراردادهای آتی شمش نقره نیز با همکاری گروه زرین به‌عنوان تامین‌کننده نقره با کیفیت، برای توسعه بازار مشتقه در آذرماه ۱۴۰۳ آغاز به کار کرد.
گواهی‌های نوین برای توسعه پایدار
راه‌اندازی بازار گواهی صرفه‌جویی برق در بورس انرژی ایران به‌منظور کمک به رفع ناترازی انرژی و طراحی گواهی کاهش انتشار آلایندگی از دیگر اقدامات مهم بوده است. گواهی کاهش انتشار آلایندگی با تصویب در کمیته تخصصی فقهی بازار سرمایه در قالب عقد بیع در بازار سرمایه قابل معامله است. هدف از این اوراق تشویق صنایع به کاهش آلاینده‌ها و حفاظت از محیط‌زیست است.
رشد معاملات گواهی سپرده کالایی و رکوردشکنی در طلا
در سال۱۴۰۳ بیش از ۳۵۰هزار معامله گواهی سپرده کالایی با حجم بیش از ۲۰۷میلیون واحد و ارزش معاملاتی بیش از ۳۶هزار‌میلیارد تومان در بورس کالای ایران انجام شد. در آبان‌ماه۱۴۰۳ با ثبت معامله ۷/۱تن شمش طلا به ارزش ۸/۹هزار‌میلیارد تومان رکورد تاریخی ماهانه معاملات گواهی سپرده شکسته شد. کالاهای دارای گواهی سپرده کالایی شامل شیشه، میلگرد، سیمان، برنج، زعفران، شمش نقره، شمش طلا و سکه طلا هستند.
نوآوری در معاملات پساب و اوراق مرابحه ارزی
معاملات پساب در بورس انرژی با عرضه ۲/۷میلیون مترمکعب پساب شرکت فاضلاب استان تهران از ۱۵آبان۱۴۰۳ آغاز شد. این اقدام علاوه‌بر ایجاد شفافیت در قیمت‌گذاری به توزیع عادلانه آب و ایجاد تعادل در عرضه و تقاضا کمک می‌کند، همچنین نخستین اوراق مرابحه ارزی کشور به ارزش ۵۰میلیون یورو برای طرح بهسازی و احداث تاسیسات جمع‌آوری گازهای مشعل شرکت پالایش گاز بیدبلند خلیج‌فارس با عاملیت، ضمانت و تعهد پذیره‌نویسی بانک ملت و مشاوره شرکت تامین سرمایه بانک ملت در آبان‌ماه۱۴۰۳ منتشر شد.
افزایش حمایت از سهامداران خرد با ابزارهای نوین
اوراق اختیار فروش تبعی (همیار) توسط صندوق تثبیت بازار سرمایه برای سهامداران حقیقی با حداکثر پرتفولیوی ۵۰۰میلیون تومان راه‌اندازی شد. هدف از این طرح تضمین حداقل ۲۰درصد بازده سالانه و افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران خرد است.
سال درخشان بورس کالا
در سال نخست فعالیت دولت چهاردهم، بورس کالای ایران با اجرای ۱۴اقدام نوآورانه و راه‌اندازی مجموعه‌ای از ابزارها و سازوکارهای نوین، فصل تازه‌ای در توسعه بازار سرمایه و معاملات کالایی کشور رقم زد.
از مهم‌ترین تحولات این دوره طراحی و تصویب صندوق‌های چندکالایی با قابلیت Multi-NAV بوده که امکان سرمایه‌گذاری همزمان در چند دارایی کالایی را با محاسبه ارزش خالص دارایی جداگانه برای هر سبد فراهم می‌کند. در کنار آن اوراق سلف موازی طلا و اوراق سلف موازی ارزی با قابلیت تسویه طلا به عنوان ابزارهای پوشش ریسک و جذب سرمایه به بازار معرفی شدند؛ رویکردی که پاسخ به نیاز روزافزون فعالان اقتصادی برای تنوع‌بخشی به روش‌های سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود.
ورود بورس کالا به حوزه دارایی‌های نوین نیز یک گام مهم دیگر بود. طراحی و تصویب گواهی سپرده خودرو پس از موفقیت معاملات فلزات گرانبها و محصولات کشاورزی مسیری تازه برای تامین مالی صنعت خودرو و سرمایه‌گذاری مبتنی بر دارایی فیزیکی ایجاد کرد. این الگو همچنین در بازارهای صنعتی و معدنی با معرفی گواهی سپرده میلگرد و گواهی سپرده گندله اجرا شد تا صنایع بالادستی از ظرفیت بازار سرمایه در تامین منابع مالی برخوردار شوند.
در حوزه فلزات گرانبها و ابزارهای مالی، بورس کالا با راه‌اندازی گواهی سپرده سکه خزانه، توسعه قراردادهای مالی و مشتقه مبتنی بر شمش نقره و تعمیق معاملات قرارداد مشتقه مبتنی بر صندوق طلا گامی موثر در عمق‌بخشی و افزایش نقدشوندگی بازار برداشت. این اقدامات به افزایش پیوند بازار فیزیکی و مالی و تقویت کارکرد پوشش ریسک برای سرمایه‌گذاران منجر شد.
بخش زیرساختی بازار مشتقه نیز شاهد تغییرات بنیادین بود. طراحی و تصویب تغییرات در سازوکارهای معاملاتی و راه‌اندازی معاملات PRX، بستر جدیدی برای بهبود کارایی و سرعت مبادلات فراهم کرد. در بازار فیزیکی نیز مدل حراج همزمان طراحی و اجرا شد که ضمن ارتقای شفافیت، امکان کشف قیمت بهینه را در محیط رقابتی فراهم می‌کند. در حوزه تسویه و پایاپای، بورس کالا از برات الکترونیک برای تسویه معاملات بهره گرفت و سامانه‌های تسویه بازار فیزیکی را به سامانه اوراق گام متصل کرد. این نوآوری‌ها فرآیند نقل‌وانتقال وجوه را کوتاه‌تر و اطمینان از پرداخت‌ها را افزایش داده و سرعت گردش سرمایه در بازار را به شکل محسوسی بهبود بخشیده است. کارشناسان معتقدند استمرار این نوع سیاستگذاری و نوآوری به‌ویژه در زمینه توسعه ابزارهای مبتنی بر کالا می‌تواند بورس کالا را به بازوی قدرتمند و متمرکز تامین مالی برای بخش‌های صنعتی، معدنی و کشاورزی کشور تبدیل کند. با تعمیق بازارها، افزایش شفافیت معاملاتی و ایجاد امکان دسترسی آسان‌تر سرمایه‌گذاران به دارایی‌های متنوع، مسیر رشد پایدار اقتصاد و حمایت از تولید تقویت خواهد شد؛ مسیری که به نظر می‌رسد دولت چهاردهم با جدیت آن را دنبال می‌کند و در صورت حفظ این شتاب، اثرات آن در سال‌های آینده به‌طور ملموس‌تر در بازار سرمایه و تولید کشور قابل مشاهده خواهد بود.
