ناجی یا میانجی؟
محمد تقی‌زاده- با وجود پیشینه ارتباط تاریخی ایران و عمان، انتخاب این کشور به عنوان کشور میانجی و همچنین نقشی که سیاستمداران این کشور در تسهیل ارتباط مذاکرات ایران و آمریکا ایفا کرد، بر کسی پوشیده نیست. مذاکرات ایران و آمریکا از ۲۳فروردین امسال با میانجیگری عمان در مسقط آغاز شد و تاکنون که دور پنجم این مذاکرات انجام شده، این کشور سه بار در مسقط و دو بار در سفارت عمان در رم، میزبان هیات‌های سیاسی طرفین بوده است. عمان از سال‌های دور همکاری‌های گسترده‌ای با جمهوری اسلامی داشته و نقش میانجی میان تهران و غرب را برعهده گرفته است. به نظر می‌رسد نه‌تنها عمان در برخی موارد میدان دیپلماسی ایران- آمریکا را در دست گرفته بلکه حتی می‌تواند روابط تهران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را هم بهبود دهد.
نهم خرداد ماه، پزشکیان در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی با انتشار پیامی به زبان‌های فارسی و عربی نوشت: «در سفر به عمان ضمن دیدار و گفت‌وگو با برادرم سلطان هیثم بن‌طارق، ۱۸تفاهمنامه و سند همکاری بین دو کشور امضا شد.» پزشکیان در این مصاحبه درباره نقش عمان در میانجیگری میان ایران و آمریکا گفت: «این روند، مورد توجه و تاکید ویژه مقام معظم رهبری نیز قرار داشته و نگاه ایشان بر این بوده که از طریق همکاری با عمان، می‌توان این مسیر را به‌صورت سالم‌تر، درست‌تر و آسان‌تر پیش برد. تا به امروز باید از این تلاش‌ها قدردانی کرد. چه از سوی سلطان محترم عمان و چه به‌ویژه از سوی وزیر امور خارجه این کشور که بخش عمده‌ای از بار این گفتوگوها، بر دوش ایشان بوده است. می‌توانیم در منطقه، با کشورهای اسلامی و در فضایی از صلح، امنیت و برادری، صلح پایدار برقرار کنیم و اقتصاد، صنعت، علم و فرهنگ را میان کشورهای اسلامی گسترش دهیم.»
به این بهانه «جهان‌صنعت» نقش میانجیگرایانه عمان را در خلال مذاکرات از زبان کارشناسان، رسانه‌ها و اندیشکده‌های داخلی و خارجی مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.
رضایت طرفین ایرانی و آمریکایی از میانجیگری عمان
رحمان قهرمان‌پور، پژوهشگر ارشد مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در گفت‌وگویی با «جهان‌صنعت» به تحلیل وضعیت کنونی مذاکرات میان ایران و آمریکا و همچنین انتخاب عمان به‌عنوان کشور میانجی پرداخته است. وی اشاره کرد که در ابتدا چند کشور از جمله روسیه، عربستان و قطر خواستار ایفای نقش میانجی در این مذاکرات بودند اما ایران در آن مرحله درخواست‌های آنها را رد کرد. انتخاب عمان به عنوان میانجی، به دلیل اعتمادی است که ایران به این کشور دارد و این اعتماد نسبت به دیگر کشورها به‌طور قابل‌توجهی بیشتر است. با این حال پس از سفر ترامپ به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به نظر می‌رسد که دایره میانجیگران میان ایران و آمریکا فراتر از عمان رفته و شامل عربستان و قطر نیز شده است. برخی تحلیلگران بر این باورند که تمامی کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به نوعی در این موضوع دخیل هستند و بحث کنسرسیوم که در حال بررسی است، نشان دهنده این است که ممکن است تعدادی از کشورها یا حتی تمامی آنها در تعامل میان ایران و شورای همکاری خلیج‌فارس نقش ایفا کنند. این تحولات بیانگر پیچیدگی‌های جدید در دیپلماسی منطقه‌ای بوده و احتمالا پیامدهای قابل‌توجهی برای روابط ایران با همسایگان و کشورهای غربی به همراه خواهد داشت.
این پژوهشگر در ادامه به بررسی نقش کلیدی کشور عمان در مذاکرات میان ایران و ایالات‌متحده در این دوره پرداخت و اظهار داشت که باوجود تمایلاتی از سوی سایر کشورهای منطقه برای میانجیگری، عمان همچنان در مقام میانجی اصلی باقی‌مانده است. این کشور توانسته است به طرفین این فرصت را بدهد تا به گفت‌وگوهای خود ادامه دهند در حالی که بسیاری از ناظران تصور می‌کردند مذاکرات پیش از این شکست خواهد خورد. با این حال با توجه به چالش‌هایی که در زمینه حل مساله غنی‌سازی وجود دارد، هنوز موفقیت قطعی در این زمینه حاصل نشده و طرفین در حال بررسی گزینه‌ها و پیشنهادهای مختلف هستند. یکی از آخرین پیشنهادات، ایجاد یک کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی بوده که خود با ابهامات و چالش‌هایی همراه است. در واقع هیچ مدلی در سطح جهانی برای غنی‌سازی مشترک میان کشورهای مختلف وجود ندارد و آنچه تاکنون وجود داشته، غنی‌سازی در خاک خود کشورها بوده است که نظارت مشترک بر فعالیت‌های هسته‌ای را نیز شامل می‌شود بنابراین می‌توان نتیجه‌گیری کرد که تا به این لحظه عمان عملکرد خوبی از خود نشان داده و در فرآیند میانجیگری توانسته نقشی موثر ایفا کند.
این تحلیلگر ارشد سیاسی در حوزه بین‌الملل به نقش و تاثیرگذاری پادشاهان سابق و فعلی عمان در فرآیند میانجیگری بین ایران و آمریکا پرداخته و خاطرنشان کرد که با توجه به روی کار آمدن سلطان هیثم پس از فوت سلطان قابوس، عمان عملا گام‌های محکم و همزمانی را برای ایفا کردن یک نقش جدید در سطح منطقه‌ای اتخاذ کرده است. این تحلیلگر تصریح کرد که مسقط تلاش دارد با احتیاط و بدون تحریک دیگر بازیگران فعال در عرصه، به بازتعریف سیاست‌های منطقه‌ای خود بپردازد به‌ویژه در زمینه میانجیگری بین دو کشور ایران و ایالات‌متحده. او بر این باور است که موفقیت عمان در این عرصه می‌تواند تحقق اهداف منطقه‌ای این کشور را تسریع کند. با اینکه هنوز چالش‌های فراوانی بر سر راه وجود دارد و از پیش نمی‌توان با قطعیت در این زمینه قضاوت کرد اما واقعیت این است که تاکنون عمان به عنوان یک میانجی موثر عمل کرده است و هر دو طرف، یعنی ایران و آمریکا، از نقش این کشور در مذاکرات راضی به نظر می‌رسند. سوالی که در این مرحله مطرح می‌شود این است که آیا مسقط می‌تواند در زمینه مسائل خاصی مانند غنی‌سازی و حل اختلافات مرتبط با این موضوع، موفقیت بیشتری کسب کند یا خیر.
عمان نوعی از «بی‌طرفی سازنده» را ترویج می‌کند
اندیشکده آمریکایی «فورم اوریون» نیز در این خصوص نوشت: عمان، به‌عنوان یک واحه صلح و ثبات در خاورمیانه پرآشوب، موفقیت سیاست خارجی خود را تا حد زیادی مدیون بی‌طرفی‌اش می‌داند. دیپلماسی عمان این پتانسیل را دارد که به دونالد ترامپ، رییس‌جمهور وقت آمریکا کمک کند تا وعده انتخاباتی‌اش در سال ۲۰۲۴ برای تبدیل شدن به یک صلح‌ساز در خاورمیانه را محقق کند. عمانی‌ها تاکید دارند که بی‌طرفی‌شان به معنای بی‌تفاوتی نسبت به مناقشات منطقه‌ای نیست. برعکس، عمان نوعی از «بی‌طرفی مثبت» یا «بی‌طرفی سازنده» را ترویج می‌کند. آتش‌بس میان عربستان و حوثی‌ها که در آوریل ۲۰۲۲ به اجرا درآمد، تا حد زیادی نتیجه مذاکراتی بود که با میانجیگری عمان برگزار شد. در حالی که عمان بستری برای مذاکرات با مقامات ایرانی و نمایندگان حوثی فراهم می‌کند، «بی‌طرفی مثبت» این کشور می‌تواند به ترامپ کمک کند تا وعده انتخاباتی سال۲۰۲۴ خود را برای تبدیل شدن به یک صلح‌ساز و جلوگیری از کشیده شدن آمریکا به جنگی دیگر در خاورمیانه محقق سازد.
چرا عمان به عنوان میانجی انتخاب می‌شود؟
اندیشکده تهران نیز در این‌باره نوشت: دکترین میانجیگری یکی از اصول سیاست خارجی عمان است. برای تحقق این دکترین، سلطنت عمان باید در بسیاری از مسائل منطقه که به طور مستقیم ربطی به منافع آن ندارد بی‌طرف باقی بماند و خود را درگیر چالش‌های بی‌شمار منطقه نکند. این امر مستلزم این است که آنها به دنبال نفوذ در کشورهای دیگر نروند، رسانه‌های خود را مانند رسانه‌های قطر، عربستان، امارات و حتی کویت تقویت نکنند و از حاشیه رسانه‌ای فاصله بگیرند. آنها مسقط را به محیطی امن تبدیل کرده‌اند چراکه امنیت و فراغ‌خاطر همه بازیگران برای آنها مهم است. این نکات باعث شد ایران به جای امارات، سلطنت عمان را به عنوان واسطه انتخاب کند. عمان در چندین دوره مذاکرات مهم میان ایران و غرب و با کشورهای منطقه نشان داد که دیپلماسی سری از اصول اصلی دکترین میانجیگری آنهاست. خاطرات سیاستمداران ایرانی و غربی و عربی نشان می‌دهد که عمان تا چه حدی اجازه درز اخبار مذاکرات پشت پرده و شنود آن را نمی‌داده است. در این دور از مذاکرات نیز شاهد این بودیم تا زمانی که ترامپ آن را علنی اعلام نکرد، هیچ‌کسی از مذاکرات خبر نداشت.
رابطه خوب ایران و عمان و انتخاب به عنوان واسطه
نیویورک تایمز هم به نقش عمان اشاره کرده و می‌نویسد: عمان با ایران و آمریکا رابطه خوب و نزدیکی دارد. به تازگی رییس جمهور ایران مسعود پزشکیان به مسقط سفر و با سلطان عمان دیدار و گفت‌وگو کرد. عمان میزبان و واسطه گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و آمریکاست. تاکنون پنج مرحله گفت‌وگو برگزار شده است. آخرین مرحله آن، در رم ایتالیا برگزار شد. عمان پیشنهادات و طرح‌های جدیدی را برای خروج گفتوگوها از بن‌بست ارائه کرده است. محتوای این طرح‌ها هنوز اعلام عمومی نشده است، همچنین قبل از این خبرهای غیررسمی حکایت از آن داشت که ایران پیشنهاد غنی‌سازی مشترک تهران و کشورهای منطقه از جمله امارات و عربستان سعودی با مشارکت و نظارت آمریکا را مطرح کرده بود.
