معیشت زیر تیغ تحریم
فاطمه عباس‌پور- برخی حوادث هستند که یک‌بار رخ می‌دهند و تمام می‌شوند. در مقابل این دسته حوادثی وجود دارند که پس‌لرزه‌هایشان می‌تواند تا سال‌ها و چه بسا دهه‌ها محسوس باشد و سایه‌شان بر زندگی میلیون‌ها نفر سنگینی کند. سال۹۷ یکی از این حوادث در کشورمان رخ داد؛ بازگشت تحریم‌ها تبدیل به نقطه آغاز برای سلسله حوادث و اتفاقات بعد از جمله انزوای بین‌المللی، حذف از زنجیره اقتصاد جهانی و در نهایت تورم افسارگسیخته و کوچک شدن سفره مردم شد.
ایرانیان در طول تاریخ به ویژگی‌های گوناگونی معروف بودند و بدون شک سفره‌های رنگین‌شان یکی از این ویژگی‌هاست. تورم افسارگسیخته طی سال‌های پساتشدید تحریم‌ها، کم‌کم رنگ را از این سفره‌ها گرفت و سبد معیشتی مردم را هر روز کوچک‌تر از دیروز کرد.
آشوب در بازار کالاهای اساسی
دولت در تلاش برای کنترل قیمت کالاهای اساسی آنها را به ۱۱ قلم شامل شیر، ماست، پنیر، گوشت قرمز، گوشت سفید، تخم‌مرغ، روغن، ماکارونی، برنج، قند و شکر و حبوبات تقسیم کرده اما در میان این موارد، این روزها گوشت اولین کالایی است که از سبد غذایی بسیاری از خانوار حذف شده. طبق گزارش‌ها یک کیلوگرم گوشت قرمز در بازار عملا برابر با دستمزد دو روز یک کارگر است، همچنین اگر قیمت گوشت در ایران را با جهان مقایسه کنیم متوجه می‌شویم که قیمت یک کیلوگرم گوشت در ایران حدود چهار تا پنج برابر میانگین جهانی است.
یکی از انواع تحریم در رژیم تحریمی ایالات‌متحده آمریکا فهرست اتباع خاص تعیین شده یا همان فهرست SDN است. این فهرست شامل افرادی می‌شود که اداره اوفک ذیل وزارت خزانه‌داری آمریکا مدعی است به عنوان تروریست یا جنایتکار شناسایی کرده و تحت تحریم خاص قرار داده است. هدف اصلی این فهرست مسدود کردن دارایی این افراد و ممنوعیت هرگونه معامله اشخاص حقیقی و حقوقی آمریکایی با آنها (حتی کالای بشردوستانه) است. به‌دلیل توسعه شرکت‌های بزرگ جهانی مبتنی بر مشارکت با اشخاص آمریکایی، این تحریم حتی با فرض نبود تحریم‌های ثانویه عموما مانع همکاری با طرف‌های اروپایی و غیرآمریکایی نیز می‌شود.
درآمد‌های نفتی سرپوشی بر بی‌کفایتی‌های مدیریتی
تا پیش از برجام تنها بانک‌های محدودی از ایران مشمول فهرست SDN بودند اما هنگامی که دونالد ترامپ رییس‌جمهور وقت آمریکا در سال۲۰۱۸ از برجام خارج شد، تمامی بانک‌های ایرانی را در فهرست SDN قرار داد. به این ترتیب انجام تراکنش مستقیم و رسمی بین‌المللی توسط موسسات مالی ایرانی بابت هر کالایی از جمله کالاهای اساسی تحت تحریم قرار گرفت بنابراین تصور اینکه تحریم‌ها تا چه اندازه بر معیشت مردم سایه انداخته است دور از ذهن نیست. سید مرتضی افقه، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اقتصادی به «جهان‌صنعت» در این‌باره گفت: ریشه مشکلات معیشتی امروز جامعه تحریم نیست بلکه بی‌تدبیری و بی‌کفایتی افرادی است که گفتند تحریم مشکلی ایجاد نمی‌کند، آن را جدی نگرفتند و اقدامات لازم جهت رفع تحریم‌ها انجام ندادند. از سال۹۷ و با تشدید تحریم‌ها، فرصت‌های بسیاری برابر چشم‌مان سوختند و نابود شدند. اینکه چرا تا قبل از سال۹۷ مشکلات و چالش‌ها تا به این اندازه ملموس نبود به دلیل وجود درآمد‌های نفتی بود. در حقیقت دولت با اتکا به درآمد‌های نفتی، بی‌کفایتی‌های خود را پوشش می‌داد و با قطع درآمد‌های نفتی این بی‌کفایتی‌ها عیان شد.
وی ادامه داد: این تفکر در اندیشه افرادی از جمله احمدی‌نژاد و همفکران بعدی‌اش وجود داشت که می‌توان تحریم‌ها را بی‌اثر کرد و مشکل زیادی برای کشور ایجاد نمی‌شود به همین دلیل فرصت‌هایی را که برای رفع تحریم داشتند نادیده گرفتند و تحریم‌ها به قوت قبل باقی ماند. می‌توان گفت در آستانه ورود دکتر پزشکیان، مشکل‌ها به اوج خود رسیده بود و پیش‌بینی کرده بودیم که حتی بدون وقوع جنگ ۱۲روزه، سال۱۴۰۴ کشور درگیر بحران‌های جدی خواهد شد چراکه هم با بازگشت ترامپ، درآمد‌های نفتی دوباره کاهش پیدا می‌کرد و هم با اتمام ذخایر دولتی، دیگر راهی برای جبران کسری بودجه وجود نداشت.
چشم‌انداز نه چندان روشن
برای بسیاری این سوال وجود دارد که با توجه به وخامت اوضاع فعلی، چشم‌انداز آینده اقتصاد کشور چه خواهد بود؟ این استاد دانشگاه در این‌باره گفت: اگر شرایط در همین بلاتکلیفی فعلی و فشارهای بین‌المللی باقی بماند بدون شک سرعت وخامت اوضاع بدتر از این نیز خواهد شد. یکی از آثار این اتفاق افزایش قیمت کالاهای اساسی است. دولت تا به اینجا در برابر افزایش قیمت کالاهای اساسی مقاومت می‌کرد و از آنجا که دیگر چیزی برای جبران کسری‌ها ندارد، کالاهای اساسی نیز در حال حرکت به سمت قیمت بازار هستند.
وی افزود: تبعات این اتفاق افزایش شکاف طبقاتی، ریزش بخش بیشتری از طبقه متوسط به زیر خط فقر و بالا بردن امکان تنش‌های اجتماعی است؛ پدیده‌ای که تجربه آن را در سال‌های۹۶ و ۹۸ داشتیم و خسارت‌هایی را که در پی این قضیه به کشور وارد می‌شود، دیدیم.
افقه ادامه داد: اگر به سمت ثبات نرویم و مساله تحریم و ارتباط با جهان را حل نکنیم، نمی‌توان چندان امیدی به بهبود شرایط داشت. خوشبختانه در حال حاضر دیپلماسی فعال شده اما نکته مهم این است که این اقدام بسیار دیر اتفاق افتاد و دولت قبل فرصت‌های بسیاری را از دست داد.
گریز از اقتصاد تک محصولی
افقه درباره تاثیر اقتصاد تک محصولی بر چالش‌های امروزه کشور گفت: ما در ۴۰سال گذشته و خصوصا دوران پس از جنگ قصد داشتیم که وابستگی‌مان را به نفت کاهش دهیم تا کشور انقدر در برابر چالش‌های ارزی آسیب‌پذیر نباشد.
نتوانستند، نخواستند و دانش کافی نداشتند که وابستگی به نفت را کاهش دهند و اقتصاد کشور وابسته به درآمد‌های نفتی باقی ماند. در چنین شرایطی که کشور وابسته به درآمد‌های نفتی است و درآمد‌های نفتی تنها در شرایط عادی‌سازی روابط با دنیا وجود دارد مشخص است که باید به چه سمتی حرکت کنیم. برقراری روابط با دنیا و خصوصا روابط با جهان غرب برای ما یک الزام است چراکه کشور‌های پیشرفته می‌توانند بهترین خریداران نفتی باشند. در این میان کشور‌هایی از جمله چین و هند هم وجود دارند که می‌توانند مشتری‌های خوبی باشند اما نکته قابل توجه این است که این کشور‌ها نیز تابع نظم جهانی هستند.
وی در خاتمه سخنانش افزود: از سال ۹۷ و از دست رفتن درآمد‌های نفتی، منابع دولت در حالی کاهش یافته که نیازها تغییری نکرده و جمعیت نیز افزایش یافته است. به همین دلایل دولت مجبور است برای تامین نیاز‌های اساسی خود در بحث ارز خساست به خرج دهد. سخن آخر نیز این است که تا زمان رفع تحریم‌ها و عادی‌سازی روابط با دنیا نمی‌توان امیدی به بهتر شدن شرایط داشت.
