عقب ماندن از موج توسعه گردشگری
جهان‌صنعت- در حالی‌که بسیاری از کشورهای خاورمیانه با سرعتی بالا در حال بازسازی چهره خود به عنوان مقاصد جدید گردشگری جهانی هستند، ایران همچنان درگیر مشکلات ساختاری در حوزه حملونقل گردشگری باقی مانده است.
گزارش تازه موسسه بین‌المللی «Research and Markets» نشان می‌دهد که ارزش بازار اتوبوس‌های شهری و بین شهری در کشورهای عربی تا سال۲۰۳۰ از ۴/۴میلیارد دلار به ۶۸/۵میلیارد دلار افزایش خواهد یافت؛ رشدی که با نرخ سالانه ۸۸/۴درصد پیش‌بینی شده و بخش عمده آن ناشی از تمرکز این کشورها بر بهبود زیرساخت‌های حملونقل عمومی و افزایش ظرفیت گردشگری شهری است. این روند نشان می‌دهد حملونقل عمومی نه‌تنها یکی از ارکان توسعه شهری بلکه رکن بنیادین گردشگری در خاورمیانه جدید است؛ تجربه‌ای که در ایران هنوز با استانداردهای جهانی فاصله‌ای قابل ملاحظه دارد.
خاورمیانه نو و چهره تازه گردشگری منطقه
کشورهای عربی حوزه خلیج فارس با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، در سال‌های اخیر مسیر تازه‌ای را در جهت توسعه گردشگری در پی گرفته‌اند. دوبی، ابوظبی، ریاض و دوحه دیگر تنها شهرهای تجاری و اقتصادی نیستند بلکه به مقصدهای چندوجهی گردشگری، فرهنگی و تفریحی بدل شده‌اند.
در این میان توسعه شبکه حملونقل عمومی به‌ویژه ناوگان اتوبوس‌های شهری و بین‌شهری مدرن یکی از کلیدهای موفقیت بوده است. اتوبوس‌ها در این شهرها تنها نقش جابه‌جایی مسافر را ندارند بلکه به بخشی از تجربه سفر گردشگر تبدیل شده‌اند؛اتوبوس‌هایی با امکانات مدرن، تهویه مطبوع، سیستم اطلاع‌رسانی هوشمند و مسیرهایی که به‌صورت دقیق طراحی شده‌اند تا گردشگران را میان مراکز فرهنگی، مراکز خرید و مکان‌های تاریخی جابه‌جا کنند، این بخشی از تصویر تازه گردشگری در منطقه است.
اتوبوس؛ از وسیله نقلیه تا ابزار فرهنگی
در شهرهایی مانند دوبی و ریاض، اتوبوس به ابزاری برای نمایش مدرنیته و نظم شهری تبدیل شده است. گردشگر خارجی وقتی وارد این شهرها می‌شود با سیستمی روبه‌رو است که او را بدون نیاز به تاکسی‌های شخصی، از فرودگاه تا مرکز شهر، از مراکز خرید تا موزه‌ها و از اماکن تاریخی تا مراکز تفریحی هدایت می‌کند. به این ترتیب حملونقل عمومی تبدیل به بخشی از برند شهری این کشورها شده است. تجربه‌ای که در دوحه در جریان جام‌جهانی۲۰۲۲ به اوج خود رسید؛ جایی که سامانه حملونقل عمومی قطر نه‌تنها میلیون‌ها گردشگر را جابه‌جا کرد بلکه نشان داد چگونه می‌توان زیرساخت حملونقل را در خدمت هویت و تصویر بین‌المللی یک کشور قرار داد.
گذار به حملونقل سبز و گردشگری پایدار
یکی از ویژگی‌های مشترک کشورهای عربی در این روند، حرکت به‌سوی گردشگری سبز و کاهش ردپای کربن است. دوبی پیشگام خرید اتوبوس‌های برقی و هیبریدی شده و بخش مهمی از ناوگان حملونقل عمومی خود را با انرژی‌های پاک تامین می‌کند. در عربستان نیز توسعه مسیرهای ویژه اتوبوس‌های بین‌شهری برای دسترسی گردشگران به مناطق تاریخی مانند العلا و مکه در دستور کار قرار گرفته است. این کشورها دریافتند که آینده گردشگری در گرو حملونقل پاک، ارزان و کارآمد است.
با چنین نگاهی اتوبوس‌ها نه‌تنها ابزار حرکت بلکه عنصر فرهنگی و زیست‌محیطی محسوب می‌شوند که در ارتقای تجربه سفر و تصویر بین‌المللی کشور نقش دارند.
اثر اقتصادی گسترش بازار اتوبوس
رشد بازار اتوبوس در خاورمیانه تنها به معنای توسعه گردشگری نیست بلکه آثار اقتصادی قابل‌توجهی نیز به‌دنبال دارد. افزایش خطوط، خرید ناوگان جدید و توسعه ایستگاه‌ها و زیرساخت‌ها، فرصت‌های شغلی تازه‌ای برای رانندگان، نیروهای فنی، خدمات شهری و شرکت‌های تولید و نگهداری تجهیزات فراهم کرده است.
به علاوه دسترسی آسان‌تر به حملونقل عمومی باعث کاهش وابستگی به خودروهای شخصی، کاهش ترافیک و ارتقای کیفیت زندگی در شهرهای پرتراکم شده است. همین امر سبب شده است تا اتوبوس در شهرهای بزرگ عربی از ابزاری ساده برای تردد به یکی از عناصر کلیدی «رضایت از زندگی شهری» تبدیل شود.
ایران و عقب‌ماندگی در مسیر توسعه گردشگری حمل‌ونقل‌محور
در حالی که کشورهای همسایه با نگاهی بلندمدت به‌سوی توسعه حملونقل پایدار پیش می‌روند، ایران هنوز فاقد سیاست جامع حملونقل گردشگری است. در بسیاری از شهرهای تاریخی کشور مانند شیراز، یزد و اصفهان، گردشگران داخلی و خارجی برای جابه‌جایی میان جاذبه‌ها با مشکلات متعددی مواجه هستند.
ناوگان اتوبوسرانی کشور فرسوده است، بخش‌خصوصی در حوزه اتوبوس‌های گردشگری حضور کمرنگی دارد و هماهنگی میان شهرداری‌ها، وزارت گردشگری و وزارت کشور در طراحی مسیرهای گردشگری شهری وجود ندارد.
در حالی‌که در دوبی یا دوحه گردشگر می‌تواند با یک بلیت روزانه از تمام شبکه‌های حملونقل عمومی استفاده کند، در بسیاری از شهرهای ایران هنوز گردشگر خارجی باید برای هر مسیر به‌صورت مجزا بلیت تهیه کند و چالش‌هایی جدی برای حملونقل ارزان و امن و دور ماندن از دلال‌ها وجود دارد.
کمبود نگاه راهبردی و سرمایه‌گذاری ناکافی
نبود چشم‌انداز واحد برای گردشگری شهری باعث شده است که سرمایه‌گذاری در حوزه حملونقل عمومی با اهداف گردشگری در ایران پراکنده و گاه متناقض باشد. بسیاری از شهرداری‌ها توسعه ناوگان را صرفا از منظر ترافیکی می‌بینند نه از زاویه گردشگری.
سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین مانند اتوبوس‌های برقی، سیستم‌های اطلاع‌رسانی هوشمند و مسیرهای سبز هنوز در مراحل ابتدایی است. در حالی‌که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس با برگزاری نمایشگاه‌ها و رویدادهای گردشگری بین‌المللی، سرمایه‌گذاران خارجی را جذب کرده‌اند، در ایران چنین بستری هنوز شکل نگرفته است.
مسیر اصلاح؛ از برنامه‌ریزی تا اجرا
برای جبران عقب‌ماندگی و ورود به جریان گردشگری مدرن، ایران نیازمند یک تحول بنیادی در نگرش و سیاستگذاری است. این تحول می‌تواند از چند محور اصلی آغاز شود.
نخست باید تدوین سند ملی حملونقل گردشگری که وزارت گردشگری و وزارت کشور را ملزم به همکاری و تعریف مسیرهای ویژه گردشگری شهری کند، طرف توجه قرار گیرد. در گام بعدی نوسازی ناوگان اتوبوسرانی با محوریت انرژی پاک و استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در تولید اتوبوس‌های برقی بسیار اهمیت دارد. افزون بر این موارد آموزش رانندگان و نیروهای خدماتی در حوزه تعامل با گردشگر خارجی تا سطح خدمات حملونقل با استانداردهای بین‌المللی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
توسعه مسیرهای ویژه گردشگری در شهرهایی مانند اصفهان، شیراز و تبریز با طراحی خطوط مشخصی که گردشگران را میان مکان‌های تاریخی، موزه‌ها و مراکز فرهنگی جابه‌جا کند نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.
فرصت طلایی که نباید از دست برود
رشد بازار اتوبوس در خاورمیانه نشانه‌ای از تغییر نگاه منطقه به گردشگری است؛ نگاهی که از ساخت هتل و مراکز خرید فراتر رفته و زیرساخت‌های نرم و حیاتی مانند حملونقل عمومی را دربر می‌گیرد.
اگر ایران بخواهد در این رقابت منطقه‌ای جایگاهی درخور داشته باشد باید حملونقل عمومی را به بخشی از تجربه گردشگر تبدیل کند.
گردشگر امروز بیش از آنکه به دنبال مقصدی زیبا باشد به‌دنبال تجربه‌ای روان، ایمن و سازمان‌یافته است. بدون ناوگان حملونقل کارآمد، هیچ کشوری حتی با غنی‌ترین میراث فرهنگی نمی‌تواند در عرصه گردشگری جهانی رقابت کند.
ایران با داشتن میراث فرهنگی و طبیعی کم‌نظیر در آستانه فرصتی تاریخی برای پیوستن به موج جدید گردشگری پایدار است اما اگر سیاستگذاری و سرمایه‌گذاری در حوزه حملونقل گردشگری همچنان به تاخیر بیفتد فاصله کشور با رقبای منطقه‌ای هر سال بیشتر خواهد شد. تحقق این تحول نه در شعار بلکه در اجرای واقعی سیاست‌هایی نهفته است که بتواند اتوبوس، این وسیله ساده و مردمی را به ستون فقرات گردشگری شهری ایران بدل کند.
