سپر صنایع در بحران ناترازی‌ها
جهان‌صنعت- قطعی برق در ایران داستانی تازه و ناگهانی نیست بلکه روایتی است که سال‌ها در حافظه جمعی مردم و فعالان اقتصادی تکرار می‌شود. در روزهای گرم تابستان و مقاطع اوج مصرف، زمانی که کولرها و تجهیزات سرمایشی در خانه‌ها بی‌وقفه روشن هستند، خاموشی‌ها همانند مهمانی ناخواسته سر می‌رسند. این قطعی‌ها نه‌تنها زندگی روزمره و آسایش خانوارها را مختل کرده بلکه به شکلی مستقیم و چشمگیر فعالیت صنایع بزرگ کشور همچون فولاد، معادن، آلومینیوم و بسیاری دیگر از واحدهای تولیدی را با چالش جدی و زیان‌های مالی سنگین مواجه کرده است.
در سال‌های اخیر شدت ناترازی تولید و مصرف انرژی برق چنان افزایش یافته که حتی غول‌های صنعتی کشور که قلب اقتصاد و اشتغال را در دست دارند نیز مجبور شده‌اند طعم تلخ توقف تولید را تجربه کنند. بنا بر برآوردهای کارشناسان، در این صنایع هر ساعت خاموشی می‌تواند خسارتی معادل میلیاردها تومان بر جای بگذارد؛ رقمی که در مقیاس سالانه به مرزهای باورنکردنی می‌رسد و زنجیره تامین داخلی را دچار اختلال می‌کند. در چنین شرایطی، بورس انرژی ایران با ابتکاری جدید وارد عمل شد و با عرضه محصولی تحت عنوان برق سبز یا همان برق قطع‌نشو، راهکاری نوآورانه برای تضمین تداوم فعالیت صنایع ارائه داد؛ مکانیسمی که به بنگاه‌های تولیدی امکان می‌دهد حتی در حساس‌ترین ساعات اوج مصرف، چراغ واحدهایشان روشن بماند و ماشین‌آلات بی‌وقفه به کار ادامه دهند.
خرید تضمین‌شده انرژی؛ پشتیبان تولید در روزهای بحرانی
این ابزار معاملاتی تازه همچون بیمه‌نامه‌ای برای خطوط تولید عمل کرده و به صنایع اجازه داده با وجود فشار طاقت‌فرسا بر شبکه سراسری برق، از پایداری انرژی موردنیاز خود اطمینان داشته باشند. تجربه معاملات اخیر نشان می‌دهد این مدل توانسته اعتماد صاحبان صنایع را جلب کند به‌گونه‌ای که کارخانه‌هایی که از این مسیر برق خود را تامین کردند، توانستند در روزهایی که مصرف کشور در بالاترین سطح قرار داشت نیز بدون وقفه تولید کنند. در گزارش‌های رسمی بورس انرژی آمده است که شرکت‌هایی که برق خود را از تابلوی سبز این بازار خریداری کردند، تفاوتی محسوس را تجربه نمودند. این برق خریداری‌شده که مشمول دستور قطع نمی‌شد، حتی در ساعات پیک بار پایدار باقی ماند و واحدهای صنعتی را از توقف تولید و زیان ناشی از آن مصون داشت.
براساس اعلام مدیریت ارتباطات بورس انرژی ایران، طی بازه زمانی ۲۸ تیر تا ۸ مرداد ۱۴۰۴ -روزهایی که نمودار مصرف کشور به رکورد بی‌سابقه ۷۷هزار و ۴۹۷ مگاوات رسید- بیش از ۳۲۴هزار و ۳۲۶ مگاوات‌ساعت برق سبز در این بازار معامله شده است. ارزش این قراردادها از مرز ۱۴هزار و ۷۲۸میلیارد ریال عبور کرد؛ آماری که نشان می‌دهد صنایع با جدیت و اعتماد در حال استفاده از این ابزار هستند. این ارقام از بلوغ و کارآمدی مکانیسم برق قطع‌نشو خبر می‌دهد و حاکی از آن است که بازار سرمایه توانسته با خلاقیت مالی، به یکی از معضلات دیرینه بخش صنعت و انرژی کشور پاسخی عملی و موثر بدهد؛ پاسخی که در صورت گسترش و تعمیق، چشم‌انداز روشن‌تری برای مدیریت بحران‌های انرژی ترسیم خواهد کرد.
برق سبز و آزمون پایداری در اوج مصرف
حجم بالای معاملاتی که در بورس انرژی انجام شد، آن هم در روزهایی که تقویم مصرف برق کشور بر بالاترین رکوردهای خود ایستاده بود، نشانه‌ای روشن و غیرقابل انکار از اعتماد واحدهای صنعتی به این سازوکار نوین است. این اعتماد نه بر پایه شعار بلکه براساس تجربه عملی و مشاهده مستقیم عملکرد برق سبز شکل گرفته است. مسلم است که اگر برق خریداری‌شده در قالب این محصول دچار قطعی و اختلال می‌شد، دستیابی به چنین ارقامی در معاملات امکان‌پذیر نبود و صنایع حاضر به تکرار خرید در این حجم نمی‌شدند.
با این حال گاه ادعاهایی در فضای عمومی یا محافل تخصصی مطرح می‌شود که حکایت از قطع برق سبز دارد؛ ادعاهایی که وقتی زیر ذره‌بین داده‌ها و شواهد واقعی بازار قرار می‌گیرد، رنگ می‌بازد. آمار رسمی معاملات در روزهای اوج مصرف -که به‌عنوان بحرانی‌ترین مقاطع سال برای شبکه سراسری شناخته می‌شوند- بهترین شاهد برای رد چنین سخنانی است.
قیمت‌گذاری بازار و معادله سود و زیان صنایع
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بورس انرژی، نظام کشف قیمت براساس مکانیسم عرضه و تقاضاست. این ساختار شفاف، برخلاف تعرفه‌های ثابت شبکه به‌گونه‌ای عمل می‌کند که در زمان ناترازی میان تولید و مصرف، قیمت برق در بازار معمولا بالاتر از نرخ رسمی شبکه سراسری قرار می‌گیرد اما برای صنایع، این پرداخت مازاد نه یک هزینه اضافی غیرضروری بلکه نوعی سرمایه‌گذاری برای جلوگیری از زیان‌های بسیار سنگین‌تر است.زیان ناشی از توقف یک خط تولید – اعم از خسارت مستقیم به مواد اولیه، کاهش راندمان نیروی انسانی و از دست رفتن فرصت عرضه به بازار- در بسیاری از صنایع می‌تواند چندین برابر مبلغ اضافه‌ای باشد که در خرید برق از بورس پرداخت می‌کنند. به بیان دیگر هزینه بالاتر برق سبز در برابر ریسک توقف تولید، رقم ناچیزی است.
تضمین پایداری؛ ستون فقرات برق سبز
واقعیت این است که ورود صنایع به بازار برق بورس تنها زمانی توجیه اقتصادی و منطقی دارد که یک تضمین عملی و قابل اتکا برای تداوم تامین انرژی وجود داشته باشد. دقیقا در این نقطه است که سازوکار برق قطع‌نشو تفاوت خود را با سایر روش‌ها آشکار می‌کند. این مدل معاملاتی به هر واحد صنعتی متناسب با میزان خرید برق سبز، اولویت ویژه در تامین انرژی می‌دهد. به زبان ساده، کارخانه یا واحدی که درصد مشخصی از برق خود را از طریق تابلوی سبز بورس خریداری کرده، در صف دریافت برق در پیشانی اولویت قرار می‌گیرد و احتمال خاموشی برای آن به حداقل می‌رسد. این ویژگی نه‌تنها امنیت عملیاتی را افزایش می‌دهد بلکه امکان برنامه‌ریزی دقیق‌تر تولید را برای مدیران صنایع فراهم و در عمل ریسک نوسانات ناشی از کمبود انرژی را از معادلاتشان حذف می‌کند.
مروری بر تاریخچه و نقش‌آفرینی بورس انرژی
نگاهی به سیر شکل‌گیری بورس انرژی ایران نشان می‌دهد که ایده ایجاد چنین بازاری نخستین‌بار در سال ۱۳۸۶ به‌عنوان پاسخی به ضرورت ایجاد فضایی شفاف، قانونمند و رقابتی برای دادوستد حامل‌های انرژی مطرح شد. در آن مقطع بازار معاملات فرآورده‌های نفتی، گاز، برق و سایر مشتقات انرژی عمدتا در قالب قراردادهای دوجانبه یا سازوکارهای غیرشفاف انجام می‌گرفت و همین امر هم قیمت‌گذاری را با ابهام مواجه و هم مسیر نظارت و ثبت رسمی معاملات را دشوار می‌کرد. پس از چند سال بررسی کارشناسی و کار حقوقی، ایده ایجاد بورس انرژی با موافقت شورای‌عالی بورس و اوراق بهادار در دستور کار قرار گرفت. طی این دوران، زیرساخت‌های فنی، مقررات و استانداردهای معاملاتی به‌تدریج تهیه شد تا بستر اجرای واقعی معاملات فراهم شود. سرانجام در روز نوزدهم اسفند۱۳۹۱، بورس انرژی ایران فعالیت خود را به‌طور رسمی آغاز کرد و همان روز نخست، قطران و زغال‌سنگ به‌عنوان اولین کالاها در بازار فیزیکی این بورس معامله شدند؛ رویدادی که نقطه آغاز فصلی نو در نظام دادوستد انرژی کشور بود.
هدف‌گذاری شفاف و توسعظ تدریجی
از بدو تاسیس، بورس انرژی با اهداف روشنی همچون ایجاد دسترسی غیرتبعیض‌آمیز برای خریداران و فروشندگان، فراهم‌کردن بستری شفاف برای کشف قیمت و کاهش هزینه‌های معاملاتی شکل گرفت. تعامل فنی و نهادی این بورس با وزارت نیرو و وزارت نفت نیز به آن امکان داد تا در کنار رینگ داخلی، رینگ بین‌المللی را نیز راه‌اندازی کرده و بستری برای کشف و مبادله برق، فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی، نفت خام و حتی اوراق مبتنی بر انرژی در اختیار فعالان بازار قرار دهد.
در گذر زمان، بورس انرژی از یک بستر صرفا معاملاتی به نهادی با نقش‌آفرینی اقتصادی گسترده‌تر تبدیل شد؛ نهادی که نه‌تنها به کشف قیمت در بخش انرژی کمک می‌کند بلکه با ابزارهای مالی نوین، مدیریت ریسک و تامین پایدار انرژی را نیز ممکن می‌سازد.
آزمون بحران و ابتکار برق قطع‌نشو
عملکرد اخیر این بورس در عرضه برق سبز که با نام برق قطع‌نشو نیز شناخته می‌شود نشان داد که بازار سرمایه می‌تواند در حساس‌ترین مقاطع مصرف، نقطه اتکای صنعتی کشور باشد. در روزهایی که مصرف برق رکوردهای تاریخی را جابه‌جا می‌کرد، برق خریداری‌شده از این بازار همچنان پایدار باقی ماند؛ تجربه‌ای که باعث افزایش اعتماد صنایع شد و بار دیگر ثابت کرد که ادعاهای مرتبط با قطع برق سبز با واقعیت‌های عملی بازار همخوان نیست.
اکنون و پس از گذشت بیش از یک دهه از فعالیت رسمی، بورس انرژی ایران با بهره‌گیری از ابزارهایی همچون برق قطع‌نشو نه‌فقط بار سنگین ناترازی را از دوش صنایع برمی‌دارد بلکه در حال گشودن مسیرهای تازه‌ای برای مدیریت ریسک، بهبود امنیت انرژی و پیشبرد اهداف توسعه پایدار در اقتصاد ایران است.
