سایه‌روشن ثبت‌های جهانی
نادر نینوایی– در سال‌های اخیر روند ارائه پرونده‌های ایران جهت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو با انتقادات و چالش‌هایی همراه بوده است. عدم ثبت جهانی ماسوله، از قلم افتادن بافت تاریخی همدان در پرونده ثبت جهانی هگمتانه و تایید نشدن قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته در پرونده ثبت جهانی غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد از جمله موضوعاتی هستند که پژوهشگران به آنها انتقاد کرده‌اند.
محمد حسن طالبیان، مسوول پرونده‌های ثبت جهانی در پاسخ به این انتقادات تاکید می‌کند که ثبت جهانی یک فرآیند پیچیده و دشوار است که به همکاری و هماهنگی دقیق میان نهادهای مختلف نیاز دارد. او اشاره می‌کند: امسال در مجموع ۳۲پرونده از سوی کشورها به یونسکو ارائه شده که فقط ۱۴مورد از آنها توسط دستگاه‌های کارشناسی تایید شده است. او بر اهمیت ثبت جهانی و تاثیر مثبت آن بر حفاظت و معرفی آثار فرهنگی تاکید می‌کند و می‌گوید که ثبت جهانی نه‌تنها یک دستاورد فرهنگی است بلکه ابزاری برای حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی نیز محسوب می‌شود.
طالبیان همچنین به اقدامات انجام شده برای تربیت نسل جدید کارشناسان و تربیت نیروهای جدید در حوزه ثبت جهانی اشاره کرده و بر این نکته تاکید می‌کند که همکاری و مشارکت تیم‌های متعدد از کارشناسان برای تدوین پرونده‌های ثبت جهانی الزامی است.
مسوول پرونده‌های ثبت جهانی ایران بر این باور است که با وجود چالش‌های مطرح شده، می‌توان به موفقیت‌های اخیر در زمینه ثبت جهانی امیدوار بود و نیاز به حمایت و توجه بیشتر به میراث فرهنگی کشور را در اولویت قرار داد، همچنین تلاش برای حفظ و معرفی این آثار تاریخی به نسل‌های آینده وظیفه‌ای است که همگان باید به آن توجه کنند.
پاسخ به نقدها در خصوص ثبت‌های جهانی
همانطور که پیشتر اشاره شد در یکی، دو سال اخیر نقدهایی به روند و چگونگی ثبت پرونده‌های جهانی مطرح شده است. در خصوص پرونده ثبت جهانی غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد، خروج قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته از این پرونده محل بحث بوده و در مورد همدان نیز عدم ثبت بافت تاریخی شهر مورد انتقاد قرار گرفته است.
محمدحسن طالبیان، مسوول پرونده‌های ثبت جهانی در این خصوص به «جهان‌صنعت» گفت: «امسال حدود ۳۲پرونده مطرح شد که شش پرونده مربوط به دوره‌های گذشته و حدود ۲۶ پرونده جدید بود. در این پرونده‌های جدید، ۱۴پرونده توسط دستگاه‌های کارشناسی تایید شده که یکی از آنها پرونده خرم‌آباد بوده بنابراین مشخص است که ثبت جهانی فرآیندی سخت است. دستاوردی که خرم‌آباد به‌دست آورده مهم است، همچنین یکی از این تپه‌ها یعنی تپه فلک‌الافلاک، به دلیل اینکه نتایج کاوش‌های آن به‌طور جهانی منتشر نشده، از سوی یونسکو توضیح داده شده که در صورت انجام انتشار جهانی، سال آینده به‌صورت اتوماتیک وارد پرونده خواهد شد.»
او تاکید می‌کند: «ما باید به پیروزی‌ها و موفقیت‌های ایرانیان افتخار کنیم و در این وضعیت بحران‌زده جهانی، این موفقیت‌ها را ارج بگذاریم.»
در مورد همدان نیز طالبیان به موضوع حفاظت اشاره کرد و گفت: «ثبت آنقدر مهم نیست که وفاق مهم است. اگر ما شهر تاریخی را مطرح نمی‌کردیم، آیا شهرداری و استانداری به آنجا می‌رفتند و آن را مرتب و مرمت می‌کردند؟ ارزش ثبت به حفاظت است و ثبت آغاز یک کار و فرآیند است. چه کل شهر همدان ثبت شود و چه هگمتانه، مهم این است که بدانند همدان در جایگاه جهانی قرار دارد.»
او همچنین بر ضرورت قدردانی از کسانی که در این فرآیندها تلاش می‌کنند، تاکید کرد.
مسوول پرونده‌های ثبت جهانی در خصوص پرونده کاروانسراها و نقدهای موجود در مورد آن نیز گفت: «در خصوص این پرونده باید یادآور شد که این بزرگ‌ترین پرونده زنجیره‌ای جهان است. از مجموع ۵۶ کاروانسرا، تنها دو کاروانسرا از لیست خارج شده‌اند، آن هم به دلیل اینکه بازسازی آنها آغاز شده اما هنوز به اتمام نرسیده است. با این حال ۵۴کاروانسرا در ۲۴ استان به ثبت رسیده‌اند که بسیار مهم است.»
وی افزود: «به نظرم نباید در مسائل کارشناسی، موفقیت‌ها را نادیده گرفت. توجه داشته باشید که کارشناسان مشارکت‌کننده در پرونده‌ها در جریان ثبت هر پرونده آموزش دیده و تربیت می‌شوند. از سوی دیگر ثبت جهانی در واقع آغاز راه است و از این پس باید اقدامات بزرگ‌تری انجام دهیم. در استراتژی ثبت، در اصل حفاظت، وفاق و توجه مهم است و این اتفاق حتی قبل از ثبت نیز رخ می‌دهد. در نهایت باید از همه کسانی که در این کشور زحمت می‌کشند به ویژه کارشناسان خدوم میراث فرهنگی قدردانی کنیم و من به نوبه خود از همه آنان تشکر می‌کنم.»
اهمیت تغییر نسل
اگرچه ایران در زمینه ثبت‌های جهانی نیروهای پیشکسوت و صاحب جایگاهی دارد اما به‌نظر می‌رسد که لزوم تغییر نسل کارشناسی احساس می‌شود و باید به تربیت نیروهای جدید و کارشناسانی که بتوانند گام‌های مثبتی در زمینه ثبت جهانی بردارند، توجه شود. از سوی دیگر مشاوره گرفتن از مشاوران برجسته کشورهای دیگر نیز می‌تواند در رفع چالش‌های موجود در تدوین پرونده‌های ثبت جهانی راهگشا باشد.
طالبیان در پاسخ به این پرسش که آیا لازم نیست در جهت تربیت نسل جدید کارشناسان ایرانی اقدام شده یا استفاده از مشاوران مجرب خارجی در مسیر تدوین پرونده‌های ثبت جهانی طرف توجه قرار گیرد، گفت: «در مرحله نخست باید توجه داشت که برای تدوین و ثبت پرونده‌ها، تنها یک نفر مشارکت ندارد. در پرونده ثبت جهانی غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد حداقل ۷۰ تا ۸۰ نفر کار کردند و یاد گرفتند و هم‌اکنون این افراد می‌توانند پرونده پل‌ها را نیز آماده کنند. در پرونده ثبت جهانی کاروانسراها نیز بیش از ۱۵۰کارشناس از نقاط مختلف مشارکت داشتند و در این زمینه فعالیت کردند.»
وی همچنین یادآور شد که کارشناسان ایرانی، کارشناسان خبره و کار بلدی هستند و قبلا که ارتباط(ایران و جهان برقرار) بود در کشورهای دیگر هم از آنها مشورت می‌گرفتند.
اهمیت بازنگری در فرآیند ثبت آثار تاریخی
تحلیل روند ثبت آثار فرهنگی و تاریخی ایران در یونسکو نشان‌دهنده چالش‌های جدی و همچنین فرصت‌های قابل‌توجهی است. این روند به‌ویژه در سال‌های اخیر به دلیل عدم ثبت برخی آثار مهم و انتقادات بعضی پژوهشگران و کارشناسان با مسائلی روبه‌رو بوده است. این موضوع به وضوح نشان می‌دهد که فرآیند ثبت جهانی نه‌تنها نیازمند مستندات قوی و جامع است بلکه به همکاری و هماهنگی بین نهادهای مختلف نیز بستگی دارد. یکی از مسائل کلیدی در این زمینه تاکید بر تربیت نسل جدیدی از کارشناسان و متخصصان در حوزه میراث فرهنگی است. با توجه به تغییرات سریع در علم و فناوری و همچنین نیاز به رویکردهای نوین در حفاظت از میراث فرهنگی ضروری است که نهادهای مربوطه به آموزش و توانمندسازی نیروهای جوان توجه ویژه‌ای داشته باشند. این موضوع به‌ویژه در زمینه تدوین پرونده‌های ثبت جهانی بسیار مهم است زیرا تجربیات و دانش نسل‌های پیشین باید به نسل‌های جدید منتقل شود. علاوه بر این استفاده از مشاوران بین‌المللی می‌تواند به ارتقای کیفیت پرونده‌های ثبت جهانی کمک کند. این مشاوره‌ها می‌توانند به بهبود فرآیندهای ثبت و همچنین درک بهتر از استانداردهای جهانی در این زمینه کمک کنند.
از سوی دیگر وجود چالش‌هایی مانند عدم ثبت آثار مهم و انتقادات به روند ثبت می‌تواند به عنوان یک فرصت برای بازنگری و اصلاح فرآیندهای موجود تلقی شود. این انتقادات می‌توانند به مسوولان و کارشناسان کمک کنند تا نقاط ضعف موجود در فرآیند ثبت را شناسایی و برطرف سازند. در نهایت اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی به عنوان بخشی از هویت ملی و فرهنگی کشور بر کسی پوشیده نیست. نیاز به توجه ویژه به این موضوع به‌خصوص در شرایط کنونی که آثار تاریخی و فرهنگی به شدت در معرض خطر هستند، بیش از پیش احساس می‌شود بنابراین هرگونه اقدام در راستای ثبت و حفاظت از این آثار نه‌تنها یک وظیفه ملی بلکه یک مسوولیت اجتماعی نیز به شمار می‌رود.
به‌طور کلی روند ثبت آثار فرهنگی و تاریخی ایران در یونسکو نیازمند یک رویکرد جامع و هماهنگ است که ضمن شناسایی چالش‌ها، به بهبود فرآیندها و تقویت ظرفیت‌های انسانی نیز توجه داشته باشد.
