روزگار خزان پایین‌دستی‌ها
جهان صنعت– در حالی که ایران به‌دلیل وفور مواداولیه می‌تواند حجم صادرات محصولات پایین‌دستی نفت و گاز را توسعه بدهد اما به دلیل تمرکز بیشتر بر صادرات موادخام از این بازار صادراتی دور مانده است، حال آنکه توسعه این بخش می‌تواند منبعی درآمد‌زا برای اقتصاد کشور در شرایط تحریم‌ها باشد.
در سال‌های اخیر صنایع پایین‌دستی نفت ایران با چالش‌های متعددی مواجه شده‌اند که موجب کندی توسعه و بهره‌وری آنها شده است. این مشکلات نه تنها بر رشد اقتصادی کشور تاثیر گذاشته بلکه منجر به افزایش خام‌فروشی و کاهش ارزش‌افزوده در این بخش شده است.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی صنایع پایین‌دستی نفت، بحران ناترازی انرژی است. با وجود ذخایر غنی نفت و گاز در کشور، تامین پایدار خوراک برای صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی با مشکلاتی مواجه است. این ناترازی موجب کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های تولید در این صنایع شده است. به گفته کارشناسان برای رفع این مشکل باید به توسعه زیرساخت‌های انرژی، بهینه‌سازی مصرف و استفاده از منابع تجدیدپذیر توجه ویژه‌ای شود.
اگرچه تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی، جذب سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی نفت را با مشکل مواجه کرده است اما بنا به گفته کارشناسان اگر دولت‌های گذشته بر توسعه این بخش اهتمام ورزیده بودند و با تشکیل کنسرسیوم‌های داخلی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی از کشورهای همسو متمرکز می‌شدند، امروز فشار تحریم‌های نفتی تاثیر چندانی بر اقتصاد کشور نداشت.
طبق گزارش‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت حدود ۷۰درصد از تکنولوژی‌های مورد استفاده در واحدهای پتروشیمی ایران وارداتی هستند و تنها ۳۰درصد از فناوری‌های این صنعت بومی‌سازی شده است. این امر موجب فرسودگی تجهیزات و کاهش بهره‌وری در صنایع پایین‌دستی نفت شده است.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که یکی از دلایل اصلی کندی توسعه صنایع پایین‌دستی، ضعف در ساختارهای نهادی و نظارتی است. چالش دیگر صنایع پایین‌دستی نفت، مشکلات صادراتی و تعرفه‌های گمرکی است. این مشکلات موجب کاهش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازارهای جهانی شده است.
زمان، زمان تغییر است
محمدمتقی، مدیر توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت صنایع ملی پتروشیمی ایران در مقایسه‌ای از وضعیت صنایع پایین‌دستی ایران با همسایه‌ها می‌گوید که نگاهی به کشورهای همسایه مانند ترکیه نشان می‌دهد که آنها به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب، ساختار صنعتی منسجم و دسترسی بهتر به تکنولوژی، در صنایع پایین‌دستی از ما جلوتر هستند. ترکیه به دلیل قرارگیری میان اروپا و آسیا، توسعه صنعتی یکنواخت‌تری داشته و تولید مواد اولیه در آنجا عمدتا در خدمت صنایع نهایی قرار گرفته است.
در مقابل، در ایران به‌دلیل وفور مواد اولیه، تمرکز بیشتر بر صادرات موادخام بوده و صنایع پایین‌دستی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند اما اکنون با توجه به روندهای جهانی، کشورها ناچارند به سمت تولید ارزش‌افزوده حرکت کنند. در کشورهای پیشرفته‌تر، تکنولوژی‌های تولید در دسترس‌تر است و ارتباطات تجاری با همسایگان نیز تسهیل شده که همین عوامل موجب شده صنایع تکمیلی و پایین‌دستی نظیر نساجی یا خودروسازی توسعه بیشتری یابند.
او با اشاره به این نکته که هم‌اکنون در بسیاری از صنایع پایین‌دست تنها ۴۰ الی ۵۰درصد ظرفیت تولیدیشان مورد استفاده قرار گرفته است، به بازار گفته است: البته این ظرفیت خالی در برخی از صنایع نزدیک به صفر بوده و در برخی از صنایع حتی به ۸۰ درصد هم می‌رسد. به عنوان مثال در حوزه فیلم‌هایی که از پروپیلن یا پت ساخته می‌شود واحدهای صنعتی با ۱۰۰درصد ظرفیت کار می‌کند. حتی در برخی موارد در تامین مواد اولیه خود از بازار هم دچار مشکل و کمبود می‌شوند.
او در پاسخ به این سوال که در کدام محصولات با کمبود زیادی مواجه هستیم ، گفت: نوع محصول و نوع تکنولوژی و نوع بازار است که وضعیت تولید را مشخص می‌کند.
هرچند موانع توسعه صنایع پایین‌دست یک‌شبه به وجود نیامده که یک‌شبه هم از بین برود اما کارشناسان بر این باورند که اگر برنامه‌‌ریزی‌ها درست انجام شود و اجرا هم هماهنگ باشد، می‌تواند به ریل توسعه صنایع پایین‌دست بازگشت. مدیر توسعه صنایع پایین‌دستی NPC درباره برنامه‌ریزی‌های انجام شده برای حمایت از توسعه صنایع پایین‌دست، می‌گوید: در بحث توسعه زنجیره ارزش چند قانون برای حمایت از شرکت‌های دانش بنیان وجود دارد. چنانچه شرکت‌ها و مجتمع‌های تولیدی در پایین‌دست پتروشیمی دارای مشخصات و ویژگی‌های مربوط به دانش‌بنیان‌ها باشند می‌توانند از منابع مالی خوبی که صندوق نوآوری در نظر گرفته استفاده کنند. جدای از این از طرفی ابزارسازی‌های جدیدی از سوی نظام بانکی برای توسعه صنایع پایین‌دست در حال انجام است که با اجرایی شدن آنها می‌تواند تا حد زیادی مشکلات مالی این حوزه را رفع و رجوع کرد.
او البته از معرفی حدود ۱۰۰طرح و فرصت سرمایه‌گذاری به متقاضیان سرمایه‌گذاری خبر داد و گفته است: این طرح‌ها براساس وجود مواد اولیه، بازار مناسب، دسترسی به تکنولوژی روز انتخاب شده‌اند. ۱۰۰ طرحی که به گفته متفی هم در حال به‌روز‌رسانی بوده و ۱۰۰طرح جدید در حال تدوین است و قرار است ظرف پنج الی شش ماه آینده نتایج این بررسی‌ها اتمام و اعلام شود.
در توسعه پایین‌دست ۴ عامل اصلی باید مورد توجه باشد که دسترسی به مواد اولیه و تکنولوژی روز، وجود بازارهای مناسب و تامین منابع مالی این فاکتورها و عوامل هستند. با همین نگاه مطالعاتی برای شناسایی و بازتعریف طرح‌های اولویت‌دار سرمایه‌گذاری در حال انجام است.
او با اشاره به اهمیت وجود بازار مناسب در توسعه و استفاده از ظرفیت‌های خالی صنایع پایین‌دست، ادامه داد: ممکن است که یک صنعت پایین‌دستی در استانی اشباع شده باشد و نیازی به آن احساس نشود اما به همین صنعت در یک استان دیگر نیاز باشد. این وضعیت می‌تواند در مورد بازارهای صادراتی هم صدق می‌کند.
بازنگری در سیاست‌های تجاری
آرش نجفی، رییس کمیسیون انرژی اتاق بازگانی و صنایع و معادن اما براین باور است که نظام تصمیم‌گیری در حوزه انرژی کماکان شتاب‌زده و غیرمتکی به فرآیند تصمیم‌سازی و کارشناسی است و حاصل آن بهره‌وری پایین و اتلاف منابع است. او به جهان صنعت می‌گوید: بسیاری از بخش‌های صنعت نفت یا به کلی رها شده‌اند و تنها به یک مرکز هزینه تبدیل شده‌اند یا با بهره‌وری بسیار اندک کار می‌کنند. برای رفع این مشکل باید به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی بلندمدت توجه ویژه‌ای شود و از تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده پرهیز شود.
نجفی پیشنهاد می‌کند که برای تامین پایدار خوراک صنایع پایین‌دستی نفت، باید به توسعه زیرساخت‌های انرژی، بهینه‌سازی مصرف و استفاده از منابع تجدیدپذیر توجه ویژه‌ای شود. از سوی دیگر جذب سرمایه‌گذاری در این صنایع باید بازار سرمایه توسعه یابد و اوراق مشارکت و صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه‌ای عرضه شوند.
رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی همچنین پیشنهاد می‌کند که برای کاهش وابستگی به فناوری‌های وارداتی باید به بومی‌سازی فناوری توجه ویژه‌ای شود و مراکز تحقیق و توسعه ایجاد شود چرا که به گفته او برای افزایش ارزش افزوده و اشتغالزایی باید ظرفیت تولید محصولات پایین‌دستی افزایش یابد و به تولید محصولات تکمیلی مانند برای رفع مشکلات ساختاری، باید ساختارهای نظارتی تقویت شوند و سیاست‌های منسجمی در حوزه صنعت پتروشیمی اتخاذ شود و برای رفع مشکلات صادراتی باید سیاست‌های تجاری کشور بازنگری شده و تعرفه‌های گمرکی براساس منافع ملی تنظیم شوند.
پیشنهاد دیگر نجفی برنامه‌ریزی بلندمدت است. او می‌گوید برای افزایش بهره‌وری باید به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی بلندمدت توجه ویژه‌ای شود و از تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده پرهیز شود.
آیا تحریم‌ها بازدارنده هستند؟
اگرچه تحریم‌ها به خصوص پس از خط فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند مانع دیگری برای توسعه صنایع پایین‌دستی نفت باشد، با این حال به گفته متقی، نمی‌توان با اطینان گفت که این موضوع بازدارنده است. او می‌گوید: رقم دقیقی را برای تاثیر تحریم‌ها در صنایع پایین‌دستی عنوان کرد اما بدون شک بی‌تاثیر نبوده است. البته به نظر من در صنایع پایین‌دست نسبت به صنایع بالادست در شرایط تحریمی راحت تر می‌توان فعالیت کرد.
به گفته او، دور زدن تحریم‌ها و دسترسی به تجهیزات در صنایع بالادستی در شرایط تحریمی سخت‌تر است. با این حال روند جهانی به‌گونه‌ای پیش می‌رود که کشور ما نیز باید ناگزیر در مسیر تبدیل مواد اولیه به محصولات نهایی گام بردارد و ما نیز در تلاش برای تحقق این هدف هستیم.
