ذرات PM25 تهران ۱۰برابر حد مجاز!
جهان صنعت– تهران دوباره در گرداب آلودگی گرفتار شد. دادههای رسمی سازمان حفاظت محیطزیست نشان میدهد در بازه یکتا۶آذر۱۴۰۴ میانگین ۲۴ساعته ذرات معلق PM2/5 در برخی مناطق شهر به بیش از ۱۴۰میکروگرم بر مترمکعب رسید؛ یعنی حدود ۱۰برابر حد مجاز سازمان جهانی بهداشت. درحالیکه بادهای غربی و شمالغربی آلودگی را به مرکز و جنوب تهران هدایت میکردند شهروندان در میان دود و ذرات ریز روزهای ناسالمی را پشتسر گذاشتند. این بحران اما صرفا یک مساله جوی نبوده و سوخت بیکیفیت، ناوگان دیزلی فرسوده و صنایع آلاینده در حاشیه و داخل شهر عوامل اصلی آلودگی هستند که سالهاست نادیده گرفته شدند.
وضعیت کلی آلودگی و شاخص کیفیت هوا
براساس دادههای ایستگاههای سنجش کیفیت هوا تهران طی این دوره ۴۵روز با شاخص AQI بالاتر از۱۰۰ تجربه کرده که ۴۳مورد آن به ذرات ریز PM2/5 نسبت داده شده است. مقایسه با سال گذشته نشان میدهد تعداد روزهای ناسالم برای گروههای حساس به شدت افزایش یافته است: از ۱۸روز در سال۱۴۰۳ به ۴۱روز در سال جاری.
نقاط جنوبی و جنوبغرب تهران بیشترین غلظت PM2/5 را ثبت کردند. ایستگاههای شادآباد، وردآورد، شهرری و فتح شاخصهایی بالای ۱۳۰واحد داشتند؛ سطحی که سلامت همه گروهها را تهدید میکند. این دادهها نشان میدهد که جنوب و غرب تهران نهتنها منابع آلاینده مستقیم دارند بلکه انتقال آلایندهها از خارج شهر نیز سهم قابلتوجهی در بحران دارد.
تحلیل شیمیایی ذرات نشان میدهد سهم کربن آلی و کربن دوده در ترکیب PM2/5 بالا است. این ذرات عمدتا از سوخت ناقص خودروهای دیزلی، فعالیت واحدهای صنعتی و سوزاندن پسماند تولید میشوند. سهم BC در ترکیب ذرات بین ۱۱تا۱۵درصد ثبت شده که نشان میدهد حملونقل سنگین شبانه و خودروهای دیزلی نقش مهمی در افزایش آلودگی دارند.
غلظت بالای این ترکیبات در برخی ایستگاهها نشان میدهد که سوختهای سنگین صنعتی و احتراقی نقش مستقیم در تولید ذرات ثانویه دارند. ترکیب آلایندهها بیانگر آن است که هم منابع داخلی شهر و هم منابع خارج از شهر در ایجاد بحران دخیل هستند.
نقشههای ماهوارهای و دادههای ایستگاهی نشان میدهد بیشترین انتشار NO₂ و SO₂ مربوط به ناوگان خودروهای سبک، صنایع کوچک و منابع خانگی است. سهم منابع خانگی و تجاری هر کدام حدود ۲۵تا۲۶درصد و ناوگان سبک ۱۹درصد از کل انتشار را تشکیل میدهند. افزایش SO₂ در جنوبغرب تهران نیز عمدتا ناشی از تردد ناوگان سنگین با سوخت پرگوگرد است.
نقش عوامل محیطی و جوی
پایداری جوی و وارونگی دما باعث شده ذرات آلاینده در سطح شهر تجمع یابند. وزش باد غربی و شمالغربی آلایندهها را از مناطق صنعتی غرب و جنوب به مرکز شهر منتقل کرده است. مدلسازی با HYSPLIT نشان میدهد ورود جریانات آلوده از خارج شهر بهویژه از جنوبغرب و غرب تهران سهم قابلتوجهی در افزایش غلظت PM2/5و سایر آلایندهها داشته است.
گزارش رسمی نشان میدهد کیفیت سوخت در جایگاههای تهران و البرز پایینتر از استاندارد است. غلظت گوگرد در برخی نمونههای بنزین تا ppm۳۷۰ رسیده یعنی هفتبرابر حد مجاز. گازوئیل مصرفی در برخی جایگاهها تا ppm۱۹۹۲ گوگرد داشته یعنی ۴۰برابر استاندارد. نیروگاهها نیز مقادیر بالایی گوگرد مصرف میکنند تا kg/mg۶۶۵۷ در برخی نمونهها این سوختها در کنار ناوگان دیزلی فرسوده و صنایع فاقد فیلتر استاندارد سهم اصلی در تشدید آلودگی دارند. آلودگی تهران تنها محصول فعالیتهای داخل شهر نبوده بلکه سیستم ناقص کنترل کیفیت سوخت و صنایع بحران را تشدید کرده است.
نقاط داغ آلایندگی در جنوب و جنوبغرب تهران
نقاط داغ آلایندگی در جنوب و جنوبغرب تهران بهطور پیوسته شناسایی شدند. این مناطق نهتنها منابع داخلی آلاینده دارند بلکه آلایندههای وارداتی از خارج شهر نیز به شدت در این نقاط تجمع میکنند. مسیر باد باعث شده که آلودگی از جنوبغرب و غرب به مناطق مرکزی و حتی شمالی منتقل شود.
ارگانهای مقصر و واقعیتها
گزارش سازمان حفاظت محیطزیست عمدتا منابع صنعتی، خودروهای دیزلی و سوختهای پرگوگرد را مقصر میداند و کمتر به نقش سیاستگذاری، ضعف نظارت، مدیریت شهری و نوسازی ناوگان عمومی اشاره کرده است. واقعیت اما فراتر از این است. ضعف نظارت بر کیفیت سوخت و توزیع آن باعث شده سوختهای چندبرابر استاندارد وارد شهر شود. عدم نوسازی ناوگان حملونقل عمومی و دیزلی فرسوده سهم قابلتوجهی در انتشار ذرات دارد. ضعف مدیریت واحدهای صنعتی کوچک و غیرمتمرکز در حاشیه شهر بحران را تشدید کرده است. سیاستگذاری ناکارآمد و نبود اقدام فوری در زمان شرایط اضطرار مانند محدودیت تردد یا تعطیلی موقت صنایع اثرات بحران را طولانی کرده است. بنابراین مقصرشناسی گزارش تا حدی درست بوده اما بدون انتقاد از نهادهای اجرایی و سیاستگذار تصویر واقعی بحران ناقص ارائه شده است.
راهکارها
گزارش سازمان حفاظت از محیطزیست کشور راهکارهایی کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت ارائه کرده است. در کوتاهمدت: توقف موقت صنایع آلاینده، محدودیت تردد ناوگان سنگین، هشدار سریع و کنترل اضطراری، در میانمدت: نوسازی ناوگان حملونقل، بهبود کیفیت سوخت، استانداردسازی صنایع کوچک، توسعه پایش مداوم و در بلندمدت: توسعه شبکه حملونقل عمومی، اصلاح ساختار تولید و توزیع سوخت، مدیریت یکپارچه صنایع و سیاستگذاری مبتنی بر پایش علمی.
آلودگی تهران بحران دیرینهای بوده که سالها نادیده گرفته شده است. بادهای غربی و جنوبغربی، سوخت بیکیفیت، صنایع فاقد استاندارد و ناوگان دیزلی فرسوده همه درهم آمیخته هستند تا زندگی روزمره شهروندان را تهدید کنند. سازمان حفاظت محیطزیست درست میگوید منابع صنعتی و ترافیک سهم دارند اما بدون نقد جدی سیاستگذاری، مدیریت سوخت و ناوگان راهحلهای ارائهشده به نتیجه ملموس نمیرسند. تهران در این بحران نهتنها قربانی طبیعت و باد بوده بلکه قربانی ضعف مدیریت و بیتوجهی به دادههای علمی هم هست. تا زمانی که نظارت جدی، اصلاح سیاستهای سوخت و حملونقل و مدیریت منابع شهری رخ ندهد هر دوره پاییز و زمستان تکرار همین سناریوی غمانگیز خواهد بود.
