جامانده از رقابت داغ پالایش در خلیج‌فارس
جهان‌صنعت– ناترازی بنزین در کشور در حالی هرروز بزرگ‌تر می‌شود که ظرفیت‌های تولید سال‌هاست ثابت مانده و طرح‌های توسعه پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی به‌دلیل کمبود منابع برای سرمایه‌گذاری به‌کندی در حال پیشرفت است. موضوعی که باعث شده واردات بنزین افزایش یافته و در نتیجه فشار سنگینی بر منابع بودجه کشور وارد شود. در فصل‌های پرتردد مثل پایان سال و نوروز، تابستان، اوایل پاییز و تعطیلات رسمی میزان مصرف بنزین رکورد می‌زند؛ رکوردهایی که هربار بزرگ‌تر از قبلی است. هرچند پالایشگاه‌های تولیدکننده بنزین مثل ستاره خلیج‌فارس، نفت تهران، شازند و آبادان که عمده‌ترین تولیدکننده‌های بنزین در ایران هستند با استفاده از تمام ظرفیت‌های نصب شده حدود ۱۰۸تا۱۱۰میلیون لیتر بنزین تولید می‌کنند اما این میزان تولید فقط برای یک دوره کوتاه و تا سال۹۸ ایران را از واردات بنزین بی‌نیاز کرده بود. به تدریج که مصرف بالا رفت و طرح‌های توسعه‌ای در پالایشگاه‌های تولیدکننده بنزین و طرح‌های پتروپالایشگاهی به دلیل نرسیدن منابع بودجه متوقف شد شکاف تولید و مصرف بزرگ و بزرگ‌تر شده تا جایی که امروز این شکاف به حوالی روزانه ۲۰میلیون بشکه در روز رسیده است که از طریق واردات تامین می‌شود؛ عددی که بار سنگینی بر منابع بودجه کشور وارد کرده است. ایران با برخورداری از بیش از ۱۵۰میلیارد بشکه ذخایر نفت خام قابل برداشت و جایگاه دوم جهانی از نظر منابع گازی یکی از قطب‌های بالقوه صنعت انرژی جهان به شمار می‌آید. این در حالی است که با وجود این منابع ناچار است بنزین وارد کند. از سال‌های گذشته پیش‌بینی افزایش مصرف بنزین صورت گرفته بود و به همین دلیل در برنامه‌های توسعه‌ای توسعه‌پتروپالایشگاه‌ها برای تامین نیاز کشور به فرآورده‌های نفتی و صادرات پیش‌بینی شده بود.
پتروپالایشگاه‌ها نسل جدیدی از پالایشگاه‌ها هستند که در کنار تولید فرآورده‌های سوختی ظرفیت تولید مواد پتروشیمیایی با ارزش‌افزوده بالا را دارند. برخلاف پالایشگاه‌های سنتی که عمدتا بنزین، گازوئیل و نفت‌کوره تولید کرده پتروپالایشگاه‌ها می‌توانند بخشی از نفت خام را به محصولات میانی و پایه برای صنایع پتروشیمی تبدیل کنند. این رویکرد موجب افزایش بهره‌وری انرژی، کاهش خام‌فروشی و ایجاد ارزش‌افزوده چندبرابری می‌شود.براساس برآورد کارشناسان هر یک‌میلیون بشکه نفت‌خامی که به جای صادرات مستقیم در پتروپالایشگاه فرآورش شود، می‌تواند سالانه بین ۱۰تا۱۵میلیارد دلار ارزش‌افزوده ایجاد کند. این‌درحالی است که صادرات همان نفت خام در بهترین حالت کمتر از ۶میلیارد دلار درآمد ارزی دارد.
پالایش از تهران تا دریای عمان
در برنامه هفتم توسعه ساخت دست‌کم پنج‌پتروپالایشگاه جدید در کشور پیش‌بینی شده است. این واحدها عمدتا در مناطق ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان طراحی شده تا هم از مزیت نزدیکی به‌آب‌های آزاد برای صادرات بهره‌مند شده و هم هزینه انتقال خوراک کاهش یابد. براساس اعلام وزارت نفت در حال حاضر حدود ۱۰طرح پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی در کشور در مراحل مختلف اجراست؛ ازجمله پتروپالایشگاه‌های مکران، شهید سلیمانی (چابهار)، آناهیتا (کرمانشاه)، قشم، جاسک و آبادان (فاز دوم توسعه). در میان این طرح‌ها پتروپالایشگاه مکران با ظرفیت ۳۰۰هزار بشکه در روز بزرگ‌ترین پروژه در دست اجرا محسوب می‌شود که بنا بر اعلام شرکت ملی پالایش و پخش بیش از ۳۵درصد پیشرفت فیزیکی دارد. کارشناسان می‌گویند که احداث هر پتروپالایشگاه ۳۰۰هزار بشکه‌ای به طور متوسط بین ۸تا۱۰میلیارد دلار هزینه دارد. این رقم بسته به فناوری مورد استفاده، ظرفیت واحدهای پتروشیمیایی جانبی و محل احداث می‌تواند تا ۱۲میلیارد دلار افزایش یابد. برای مقایسه پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس که تولیدکننده بنزین است حدود ۵/۴میلیارد دلار هزینه داشت در حالی که پتروپالایشگاه‌ها به دلیل تنوع واحدهای فرآیندی به سرمایه‌گذاری بیشتری نیاز دارند. با این حال تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های جذب سرمایه خارجی تامین مالی پروژه‌ها را با دشواری روبه‌رو کرده است. هرچند دستگاه‌های قانون‌گذاری مثل مجلس‌شورای‌اسلامی طرح «حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» را تصویب کردند که به طرح‌های پتروپالایشگاهی اجازه می‌دهد از طریق انتشار اوراق سلف موازی نفتی و مشارکت بخش خصوصی تامین مالی شوند اما با این وجود هنوز از این ابزار که می‌تواند علاوه بر جذب نقدینگی داخلی امکان بازگشت سرمایه در قالب فرآورده‌های نفتی را برای سرمایه‌گذاران فراهم کند به‌صورت کامل استفاده نشده است.
هدایت‌الله خادمی، رییس هیات‌مدیره انجمن شرکت‌های حفاری و خدمات فنی ایران درباره لزوم توسعه پتروپالایشگاه‌ها به «جهان‌صنعت» می‌گوید: ضروری است که توسعه پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها باید از اولویت‌های جدی صنعت نفت کشور باشد زیرا نفت باید به صدها‌فرآورده با ارزش تبدیل شده و نه صرفا صادر یا خام‌فروشی شود. برای ایران ضروری است که زنجیره پایین‌دستی نفت را توسعه دهد زیرا تبدیل نفت خام به فرآورده در داخل نه فقط ارزش‌افزوده ایجاد کرده بلکه از آسیب‌پذیری کشور در برابر تحریم‌ها می‌کاهد. براساس دیدگاه خادمی ساخت پتروپالایشگاه در ایران از لحاظ فنی و سیاستی الزام دارد اما مساله اصلی ایجاد ساختار صحیح خصوصی، جذب سرمایه و تضمین بازار محصولات فرآوری‌شده است. در شرایط تحریمی اشتباه است که صرفا به خرید سهام پالایشگاه‌های خارجی یا واردات بنزین تکیه شود.او می‌گوید: متاسفانه بخش خصوصی به معنای واقعی در حوزه انرژی ایجاد نشده بلکه صرفا تعدادی از پالایشگاه‌های دولتی واگذار شده‌اند که در بسیاری از موارد به سهامداران بانک‌ها، وزارتخانه‌ها و صندوق‌های بازنشستگی دولتی تعلق داشتند.
رقابت تنگاتنگ منطقه‌ای
فقط تامین نیاز داخل نیست که توسعه پتروپالایشگاه‌ها را به سیاستگذاران توصیه می‌کند بلکه این طرح‌ها قرار است علاوه بر نیاز داخل راهی هم به بازارهای صادراتی پیدا کنند؛ بازارهایی که رقابت در آنها بسیار تنگاتنگ است. در میان کشورهای منطقه خلیج‌فارس که به سرعت در حال توسعه صنایع پالایش و پتروشیمی خود هستند عربستان سعودی با راه‌اندازی پروژه‌های عظیمی مانند «جُبَیل» و «رأس‌التنور» و مشارکت با شرکت‌های بین‌المللی ظرفیت پالایش خود را به بیش از ۳میلیون بشکه در روز رسانده است. امارات، کویت و عمان نیز پروژه‌های مشترک پالایشگاهی با چین، کره جنوبی و هند راه‌اندازی کرده‌اند. در ایران اما براساس آمار وزارت نفت تا نیمه۱۴۰۴ مجموع پیشرفت فیزیکی پروژه‌های پتروپالایشگاهی کشور به حدود ۴۰درصد رسیده است. پتروپالایشگاه مکران با ۳۵ درصد، آناهیتا ۲۵ درصد، قشم ۳۰درصد و طرح توسعه آبادان بیش از ۸۰درصد پیشرفت دارند. پیش‌بینی می‌شود تا پایان برنامه هفتم حداقل دوطرح‌بزرگ (مکران و آبادان) به بهره‌برداری کامل رسیده و دو طرح دیگر وارد فاز اجرایی جدی شوند. کارشناسان می‌گویند که درصورت تکمیل این پروژه‌ها ظرفیت پالایش کشور حدود ۲/۱میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. این امر می‌تواند تولید بنزین را تا ۴۰میلیون لیتر، گازوئیل را تا ۶۰میلیون لیتر و فرآورده‌های پتروشیمیایی پایه مانند پروپیلن و آروماتیک‌ها را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. در مجموع پیش‌بینی می‌شود ارزش صادراتی فرآورده‌های این مجتمع‌ها به بیش از ۲۰میلیارد دلار در سال برسد. از سویی مزیت دسترسی به خوراک ارزان، نیروی انسانی متخصص و موقعیت ژئوپلیتیکی ایران می‌تواند زمینه جهش مجدد را فراهم کند زیرا برآوردها نشان می‌دهد اگر پروژه‌های فعلی تکمیل شوند ایران ظرف پنج‌سال آینده می‌تواند به ظرفیت پالایش روزانه ۳میلیون‌و۲۰۰هزار بشکه برسد و در جایگاه دوم منطقه پس از عربستان قرار گیرد. اگر پنج‌پتروپالایشگاه پیش‌بینی‌شده در برنامه‌هفتم‌توسعه تکمیل شود ایران می‌تواند روزانه بیش از ۵/۱میلیون بشکه نفت خام را در داخل فرآورش کرده و حدود ۲۰میلیارد دلار به درآمد ارزی کشور بیفزاید. علاوه بر آن این طرح‌ها با کاهش وابستگی به واردات بنزین، گازوئیل و سوخت جت تراز تجاری انرژی کشور را بهبود می‌بخشند.
