تهدید انرژی با فرسودگی اقتصاد
جهان‌صنعت– در شرایطی که هرسال بر دایره ناترازی‌ها از برق، آب و گاز گرفته تا بنزین و فرآورده‌های نفتی دیگر اضافه می‌شود، فرسودگی شبکه‌های انتقال بهعنوان یکی از عوامل اصلی هدررفت انرژی در کشور هر سال روبه افزایش است. نوسازی به‌کندی پیش می‌رود و این کندی باعث شده که سال به سال هزینه‌های سنگینی بر اقتصاد کشور تحمیل شود.
نتایج یک پژوهش انجام‌شده در حوزه برق نشان می‌دهد که میزان هدررفت برق در خطوط انتقال ۳۵درصد است. اگرچه هزینه بازسازی و نوسازی خطوط انتقال برق به‌‌ویژه در کشورهایی با زیرساخت‌های قدیمی، چالشی بزرگ محسوب می‌شود اما در ایران این چالش وقتی جدی‌تر است که عددهای دقیقی برای نوسازی آنها هم وجود ندارد. برای مثال در تهران پیش‌بینی شده است که ۲۵۰۰میلیارد تومان صرف نوسازی شبکه برق شود اما طبیعتا این عددها در کل کشور وقتی جمع بسته شوند، نجومی خواهند شد.
فقط برق نیست که در جریان ناترازی ۳۵درصد آن هدر می‌رود، آب هم به همین مشکل دچار است. میزان هدررفت آب در ایران به‌‌ویژه در شبکه‌های توزیع، یکی از چالش‌های جدی در مدیریت منابع آبی کشور محسوب می‌شود. براساس گزارش‌های رسمی، حدود ۱۵درصد از آب شرب کشور در اثر فرسودگی شبکه‌های آبرسانی هدر می‌رود. این میزان هدررفت در برخی مناطق به‌‌ویژه در استان‌های جنوبی و مرکزی کشور به بیش از ۶۰درصد نیز می‌رسد.
یک گزارش رسمی در این رابطه نشان می‌دهد که آب بدون درآمد در ایران حدود ۳۲درصد است که شامل هدررفت فیزیکی(۱۵درصد)، هدررفت ظاهری(۵/۱۵درصد) و مصارف مجاز بدون درآمد(۴/۱درصد) می‌شود.
اوضاع هدررفت گاز هم دست‌کمی از دیگر منابع انرژی کشور ندارد. براساس گزارش‌های موجود زیان سالانه ناشی از هدررفت گاز در ایران به حدود ۵میلیارد دلار می‌رسد. این هزینه‌ها شامل تعویض لوله‌های فرسوده، نصب تجهیزات جدید، به‌روزرسانی سیستم‌های نظارتی و کنترل و ارتقای زیرساخت‌های مرتبط با انتقال گاز می‌شود. با توجه به گستردگی شبکه انتقال گاز در کشور، برآورد هزینه‌های نوسازی در سطح ملی می‌تواند رقمی قابل‌توجه باشد.
هدررفت انرژی در خطوط لوله و انتقال در حال حاضر یکی از چالش‌های بزرگ در صنایع انرژی کشور محسوب می‌شود که علاوه‌بر افزایش هزینه‌ها، تاثیرات منفی بر محیط‌زیست و بهره‌وری اقتصادی دارد.
مانعی به‌نام موازی‌کاری
صنایع نفت و گاز بهعنوان ارکان اصلی اقتصاد جهانی، همواره با چالش‌های متعددی مواجه هستند. یکی از این چالش‌ها، هدررفت انرژی در فرآیندهای انتقال است که می‌تواند به‌صورت نشت، تبخیر یا اتلاف حرارتی باشد. این هدررفت‌ها نه‌تنها موجب کاهش کارایی می‌شوند بلکه هزینه‌های اضافی را نیز به‌همراه دارند.
نشت‌های ناشی از ترکیدگی‌های مکانیکی، خوردگی یا آسیب‌های خارجی می‌توانند باعث هدررفت مقادیر زیادی انرژی شوند. برای مثال در سال۲۰۲۴، آذربایجان گزارش داد که ۸/۲۳میلیون مترمکعب گاز در خطوط لوله گاز کشور از ژانویه تا ژوئن هدر رفته است که نسبت‌به سال گذشته ۴/۳۷درصد کاهش داشته است. در انتقال نفت‌خام و فرآورده‌ها، تبخیر مواد فرار می‌تواند منجربه هدررفت انرژی شود. این پدیده به‌‌ویژه در مناطق گرمسیری و در شرایطی که خطوط لوله به‌درستی عایق‌بندی نشده‌اند، مشهودتر است.
در خطوط لوله‌ای که برای انتقال نفت داغ یا گازهای فشرده استفاده می‌شوند، اتلاف حرارتی می‌تواند موجب کاهش دمای سیال و افزایش ویسکوزیته آن شود که درنتیجه انرژی بیشتری برای پمپاژ نیاز است.
هدررفت انرژی مستقیما منجر به افزایش هزینه‌های سوخت و نگهداری می‌شود. از سویی، نشت‌های گازی می‌توانند موجب آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی شوند. همچنین نشت نفت می‌تواند به اکوسیستم‌های آبی و خاکی آسیب‌های جدی وارد کند.
کارشناسان می‌گویند: هدررفت انرژی باعث کاهش بازده انتقال می‌شود که این امر می‌تواند موجب تاخیر در تامین انرژی و نارضایتی مصرف‌کنندگان شود.
از سوی دیگر نوسازی خطوط لوله برای افزایش کارایی و کاهش هدررفت انرژی نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی است. مطالعات نشان می‌دهند که هزینه نوسازی خطوط لوله در صورتی که کمتر از ۲۰درصد هزینه ساخت جدید باشد، اقتصادی است.
مهدی رضازاده، استاد انرژی درباره هدررفت انرژی در کشور در اثر فرسودگی شبکه‌های انتقال می‌گوید: مشکل اصلی به عقب‌ماندگی سرمایه‌گذاری در بخش نوسازی و نگهداری بازمی‌گردد. تا دهه۸۰، توسعه زیرساختها بیشتر تابع سیاستگذاری‌های کوتاه‌مدت و رقابت‌های سیاسی بود اما بعد از آن، تحریم‌ها ورود تجهیزات و فناوری روز را کُند کرد و باعث شد همین امکانات موجود هم مستهلک شود بی‌آنکه تعویض یا به‌روز شود.
وی ادامه می‌دهد: متاسفانه ساختار مدیریت پروژه در ایران دچار پراکندگی و موازی‌کاری است. تصمیمات چون اغلب به‌صورت واکنشی و مقطعی اتخاذ می‌شود، پروژه‌های اساسی بازسازی قربانی بودجه‌های سیاست‌زده یا طرح‌های نمایشی می‌شوند. از نظر فنی هم عقب‌ماندگی در به‌روزرسانی استانداردها، نبود مراکز تست پیشرفته و انتقال محدود فناوری، اجازه ارتقا به نیروگاه‌ها و شبکه انتقال کشور را نداده است.
این کارشناس انرژی براین باور است که حل این مشکلات نیازمند تدوین یک برنامه ملی است؛ برنامه‌ای که به‌گفته او با محوریت بازسازی همراه باشد و مهم‌تر آنکه بخش‌خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان را هم در این مسیر همراه کند.
رضازاده در عین حال هشدار می‌دهد که اگر همین روند فرسودگی شبکه‌های انتقال ادامه یابد، نه‌فقط واردات تجهیزات غیرممکن‌تر و هزینه‌ها سنگین‌تر خواهد شد بلکه ایران ممکن است فرصت تبدیل‌شدن به هاب انرژی منطقه را هم برای همیشه از دست بدهد.
تکنولوژی ۵۰ساله
معصومه اکبری، استاد مهندسی نفت و کارشناس ارشد بازار انرژی با اشاره به اینکه امروزه مهم‌ترین تهدید پیش‌روی صنعت نفت ایران فرسودگی زیرساخت‌هاست می‌گوید بیشتر پالایشگاه‌ها و حتی خطوط لوله و مخازن، عمری فراتر از استاندارد جهانی دارند و برخی تکنولوژی پالایش، متعلق به دهه۵۰ است. همین مساله باعث کاهش راندمان، افزایش مصرف انرژی، آلودگی و ضعف رقابت‌پذیری در بازار جهانی شده است.
وی ادامه می‌دهد: اصلاح نظام سرمایه‌گذاری، انتقال و بومی‌سازی فناوری‌های جدید و ایجاد مشوق واقعی برای مصرف بهینه و تولید فرآورده‌های با ارزش افزوده بالاتر، باید در اولویت باشد. بدون این اصلاحات، حتی با افزایش ظرفیت خام، ماندن در دور باطل اتلاف ادامه دارد.
حسین میرافضلی، کارشناس انرژی هم درباره هدررفت انرژی در خطوط انتقال می‌گوید: بخش قابل‌توجهی از منابع انرژی کشور به‌جای مصرف بهینه در صنایع، به‌صورت غیراقتصادی در نیروگاه‌های فرسوده یا در شبکه‌های توزیع قدیمی هدر می‌رود. این در حالی است که صنایع پیشرفته نیازمند گاز بهعنوان خوراک و سوخت، در اولویت قرار ندارند.
او اضافه می‌کند: مثلا در گاز که هر سال بر حجم ناترازی آن اضافه می‌شود، بخشی از این ناترازی بیش از آنکه به سیاست لوله‌کشی مرتبط باشد، ناشی از عدم تعادل در تخصیص منابع است.
به گفته میرافضلی بحران گاز ایران نیازمند اصلاحات عمیق در سیاست‌های قیمتی، سرمایه‌گذاری در زیرساختها و بهره‌وری مصرف انرژی است و بدون این اصلاحات، حتی با کوتاه‌ترین شبکه‌های لوله‌کشی نیز مشکل کمبود گاز همچنان پابرجا خواهد ماند.
اگرچه هدررفت انرژی در خطوط لوله و انتقال آب، برق نفت، گاز و فرآورده‌ها یک چالش جدی است که نیازمند توجه ویژه است، با این حال راهکارهای آن هم در دسترس است. با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، نوسازی زیرساختها و آموزش نیروهای انسانی می‌توان این هدررفت‌ها را کاهش و بهره‌وری انرژی را افزایش داد. این اقدامات نه‌تنها به صرفه‌جویی اقتصادی منجر می‌شود بلکه به حفظ محیط‌زیست و توسعه پایدار نیز کمک می‌کند.
