بهای ناترازیها در اقتصاد ایران
جهانصنعت– پنجمینزمستان ناترازی گاز درحالی از راه رسیده که رشد مصرف به نسبت سال قبل دستکم ۶درصد رشد را نشان میدهد. این درحالی بوده که ظرف تولید گاز همان ظرف چهارسال پیش است. گزارشهای رسمی از مصرف گاز نشان میدهد ناترازی گاز دیگر یکمساله فصلی یا مقطعی نبوده بلکه به گرهای ساختاری در اقتصاد ایران تبدیل شده که پیامدهای آن از صنایع مادر تا رشد اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار داده است.
اظهارات اخیر مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران تصویری شفاف از عمق این بحران ارائه میدهد. بنابراعلام سعید توکلی، از مجموع حدود ۸۵۰میلیونمترمکعب گاز تزریقشده روزانه به شبکه در فصل سرد ۶۲۵میلیونمترمکعب آن تنها در بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء مصرف شده است یعنی ۷۲درصد کل گاز شبکه. به گفته او این سهم در آرایش مصرف زمستانی میتواند تا ۸۰درصد افزایش یابد. بهاین ترتیب تنها حدود یکپنجم گاز کشور برای نیروگاهها، صنایع عمده و مصارف عملیاتی باقی میماند؛ عددی که عملا هر موج سرما آن را کوچکتر میکند.
ایران با یکی از بزرگترین ذخایر گاز طبیعی جهان سالهاست با مساله کمبود گاز در زمستان دستوپنجه نرم میکند؛ تناقضی که کارشناسان آن را حاصل رشد بیضابطه مصرف، قیمتگذاری غیرواقعی انرژی و توسعه نامتوازن صنایع گازبر میدانند. به گفته مدیرعامل شرکت ملی گاز، خط مبنای مصرف بخش خانگی و تجاری حدود ۴۳۵میلیونمترمکعب در روز است اما با کاهش دما این عدد بهسرعت افزایش مییابد و پیشبینی میشود در روزهای سردتر به ۶۵۰میلیونمترمکعب برسد.
این افزایش مصرف در شرایطی رخ داده که ظرفیت تولید گاز کشور بهویژه در فصل زمستان عملا سقف مشخصی دارد. بخش عمده گاز ایران از میدان مشترک پارس جنوبی تامین میشود؛ میدانی که بسیاری از فازهای آن وارد نیمهدوم عمر خود شدند و با پدیده افت فشار طبیعی مواجهند. دولت برای جبران این افت پروژههای فشارافزایی و طرحهای توسعهای متعددی را تعریف کرده اما کارشناسان هشدار میدهند که حتی درصورت اجرای کامل این پروژهها بدون مهار مصرف ناترازی پابرجا خواهد ماند.
به اعتقاد کارشناسان انرژی توسعه تولید گاز در ایران همواره با اینخطر همراه بوده که «افزایش تولید پیش از آنکه به تعادل بازار منجر شود توسط مصرف جدید بلعیده شود». این دقیقا همان اتفاقی بوده که امروز در شبکه گاز کشور افتاده است.
اقتصاد در تله ناترازی دوگانه
درکنار رشد مصرف خانگی سیاستهای توسعه صنعتی نیز فشار مضاعفی بر شبکه گاز وارد کرده است. طی سالهای اخیر هرسال پروژههای جدید پتروشیمی به بهرهبرداری رسیدند؛ صنایعی که خوراک اصلی آنها گاز طبیعی است. براساس برنامههای اعلامشده قرار است ظرفیت تولید پتروشیمی ایران به حدود ۱۲۰میلیونتن در سال برسد؛ هدفی که تحقق آن نیازمند تامین پایدار دههامیلیاردمترمکعب گاز درسال است.
این درحالی است که ناترازی گاز عملا به یکواقعیت دائمی تبدیل شده است. کارشناسان صنعت پتروشیمی میگویند توسعه ظرفیت بدون تضمین خوراک بهمعنای افزایش ریسک سرمایهگذاری و کاهش بهرهوری است. درعمل نیز هرزمستان نخستین فشار کمبود گاز بر دوش صنایع گازبر ازجمله پتروشیمیها و فولادیها میافتد؛ واحدهایی که با کاهش یا قطع خوراک مواجه میشوند و ناچارند تولید خود را کاهش داده یا متوقف کنند.
بهگفته فعالان صنعت فولاد، محدودیتهای گازی در زمستان نهتنها تولید را کاهش داده بلکه زنجیرهای از تبعات اقتصادی را بهدنبال دارد: از کاهش صادرات و درآمد ارزی گرفته تا افت تولید صنایع پاییندست. این شرایط درنهایت بهکاهش رشد اقتصادی منجر میشود.
از آنسو آنچه پیشروی اقتصاد ایران قرار دارد کاهش رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) در سهماهه سوم و چهارم سال بوده؛ کاهشی که ریشه آن نه در تحریم یا رکود تقاضا بلکه در کمبود انرژی است. الگوی سالهای اخیر نشان میدهد که اقتصاد ایران عملا با یکناترازی دوگانه مواجه شده است: در تابستان کمبود برق و در زمستان کمبود گاز.
در تابستان صنایع با خاموشیهای برنامهریزیشده یا ناگهانی برق روبهرو میشوند و در زمستان محدودیت گاز تولید آنها را زمینگیر میکند. نتیجه این چرخه کاهش تولید صنعتی، افت ارزشافزوده بخش صنعت و درنهایت کاهش رشد اقتصادی در نیمهدوم سال است.
هزینه پنهان نیروگاهها
کمبود گاز تنها صنایع را تحت فشار قرار نمیدهد. بهگفته مدیرعامل شرکت ملی گاز زمانی که سهم مصرف خانگی به ۸۰درصد میرسد نیروگاهها و صنایع بزرگ ناچار به سوییچ به سوختدوم میشوند. این سوخت دوم عمدتا گازوئیل و نفتکوره است؛ سوختهایی که پیامدهای زیستمحیطی سنگینی دارند.
کارشناسان محیطزیست تاکید میکنند که افزایش مصرف سوخت مایع در نیروگاهها یکی از عوامل اصلی تشدید آلودگی هوا در زمستان است. شهرهای بزرگ بهویژه تهران، اصفهان و اراک هرسال درماههای سرد با پدیده وارونگی دما و انباشت آلایندهها روبهرو میشوند؛ شرایطی که مستقیما با افزایش مصرف نفتکوره و گازوئیل در نیروگاهها ارتباط دارد.
همزمان با فشار مضاعف به نیروگاهها مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران بهاصلاح نظام تعرفهگذاری، افزایش مناطق اقلیمی به هزارو۳۰۰منطقه و طرح تعویض بخاریهای کمبازده اشاره کرده است. این اقدامات هرچند گامی روبهجلو محسوب میشوند اما بسیاری از کارشناسان معتقدند بدون اصلاح بنیادین قیمت انرژی و تغییر رفتار مصرفکننده اثرگذاری محدودی خواهند داشت.
گزارشهای رسمی نشان میدهد که ۲درصد مشترکان پرمصرف حدود ۶درصد گاز کشور را مصرف میکنند؛ آماری که نشان میدهد بخش کوچکی از مصرفکنندگان سهم بزرگی در تشدید ناترازی دارند. با این حال قیمت پایین گاز و یارانه پنهان انرژی انگیزهای جدی برای صرفهجویی باقی نمیگذارد.
کارشناسان براین باورند که آنچه امروز در صنعت انرژی ایران دیده میشود کلافی سردرگم از توسعه، مصرف و کمبود است. از یکسو پروژههای پتروشیمی یکیپسازدیگری بهمدار میآیند و هدفگذاری ظرفیت ۱۲۰میلیونتنی دنبال میشود و ازسویدیگر گاز کافی برای تامین پایدار این ظرفیت وجود ندارد. صنایع درزمستان محدود شده، نیروگاهها به سوخت مایع روی میآورند و اقتصاد بهای این ناترازی را با کاهش رشد میپردازد.
به گفته آنان، حل این بحران نهفقط در فشارافزایی پارس جنوبی یا توسعه میادین جدید بلکه در بازتعریف سیاست انرژی کشور نهفته است؛ سیاستی که در آن توسعه صنعتی، ظرفیت واقعی تولید گاز، مدیریت مصرف و ملاحظات زیستمحیطی در یکچارچوب منسجم و واقعبینانه قرار گیرد. درغیراینصورت پنجمینزمستان ناترازی آخرین آن نخواهد بود و اقتصاد ایران همچنان میان خاموشیهای تابستانی و کمبود گاز زمستانی در چرخهای فرساینده گرفتار خواهد ماند.
