بازگشایی پلکانی موزه‌ها
مژگان کریم‌نیایی– با وقوع جنگ ۱۲روزه، از روز ۲۳ خردادماه سال‌جاری، موزه‌های کشور تعطیل شدند. به‌کارگیری اقدامات حفاظتی از پیچیدن آثار تاریخی در لایه‌های محافظ تا قرار دادن کیسه‌های شن در کنار اشیای موزه‌ای به منظور نگهداری و حفاظت موثرتر از آثار فرهنگی- تاریخی با دستور وزارت میراث فرهنگی به انجام رسید.
حال با توجه به شکل‌گیری آتش‌بس و گذشت نزدیک به دو ماه از وقایع جنگ به تدریج موزه‌های کشور در حال بازگشایی هستند. هرچند هنوز موج این بازگشایی‌ها به طور کامل به انجام نرسیده و به گفته رییس موزه ملی ایران، بازگشایی موزه‌ها به صورت پلکانی خواهد بود و در هر مرحله تعدادی از آثار به نمایش گذاشته می‌شود تا در نهایت تمامی آثار موزه به نمایش درآید.
باید در نظر داشت که حجم بالایی از آثار در موزه‌های کشور وجود دارد و حتی ممکن است که در برخی موزه‌ها نظیر موزه ملی، حتی چندین هزار اثر در گنجینه و ویترین موزه وجود داشته باشد بنابراین باتوجه به اینکه این حجم بالای آثار بسته‌بندی شده و در لایه‌های حفاظتی قرار گرفته، باز کردن و بستن دوباره آنها زمان‌بر خواهد بود و منطقی نیست تا زمانی که آتش‌بس شکننده تلقی می‌شود، موزه‌ها به‌طور کامل بازگشایی شده و اشیای خود را از حالت حفاظتی خارج کنند.
رییس موزه ملی در خصوص زمان آغاز روند بازگشایی موزه ملی گفته که منتظر دستور وزارتخانه بوده و در این زمینه تابع دستور وزارت میراث فرهنگی است. با این همه باید در نظر داشت که مردم و دوستداران تاریخ ایران، به‌ویژه از بسته شدن موزه ملی به عنوان مهم‌ترین موزه کشور بسیار ناراحت هستند و بسیاری لحظه‌شماری می‌کنند که باز شدن این موزه، فرصت تماشای دوباره آثار تاریخی را برای آنها مهیا کند.
زمان بازگشایی موزه ملی
دکتر جبرییل نوکنده، رییس موزه ملی ایران در خصوص زمان و شرایط بازگشایی موزه ملی به «جهان‌صنعت» گفت: «این تصمیمات را نهادهای بالاتر می‌گیرند و به ما اعلام می‌شود و ما اجرا می‌کنیم. وقتی تصمیم به ما ابلاغ شود، ما برنامه و طرح مشخصی داریم. در سالن‌های موزه تخلیه کامل انجام شده و حدود ۹۰ اثر در سالن موزه باقی‌مانده که امکان انتقال آنها وجود نداشت. موزه ملی یک موزه باستان‌شناسی بوده و بازگشت اشیای باستان‌شناسی با موزه‌های هنری بسیار متفاوت است.»
وی افزود: «هر زمانی اعلام کنند، ما از پیشگامان این حوزه خواهیم بود. اگر همین الان هم اعلام کنند، آمادگی بازگشت داریم. شاید نتوانیم ۱۰۰درصد موزه را در معرض نمایش قرار دهیم و به صورت پلکانی عمل کنیم اما علاقه داریم موزه باز شود؛ موزه دلتنگ بازدیدکنندگانش است. اعتقاد داریم که موزه سبب نشاط اجتماعی می‌شود بنابراین به محض اینکه اعلام شود ما نیز به صورت پلکانی برنامه‌ریزی خواهیم کرد و اشیای قابل نمایش بسیاری داریم که اگر بازدیدکنندگان پس از بازگشایی موزه مراجعه کنند، قطعا ناراضی نخواهند بود.»
پابرجا بودن اقدامات حفاظتی
رییس موزه ملی در پاسخ به این پرسش که آیا حفاظت آثار تاریخی با کیسه‌های شن و ماسه و عایق‌هایی که دور مجسمه‌ها بود، همچنان پابرجاست، گفت: «بله، همه چیز سرجای خودش است. البته لایه‌های حفاظت خیلی سنگین‌تر شده و با آن تصویری که منتشر شده و شما دیدید، بسیار متفاوت است و هر روز روی آنها کار می‌کنند.»
وی همچنین در خصوص تصاویری که از شرایط نگهداری لوسترهای یکی از موزه‌ها در ایام جنگ منتشر شد و مورد انتقاد برخی قرار گرفت، گفت: «لوسترها متعلق به کاخ گلستان بودند و ما در موزه ملی لوستر نداریم.»
نوکنده در پاسخ به این سوال که آیا در موزه ملی سپرآبی(یک نماد بین‌المللی است که برای حفاظت از میراث فرهنگی در زمان جنگ استفاده می‌شود) نصب شده یا خیر و آیا آمادگی لازم در صورت تکرار شرایط مشابه وجود دارد، گفت: «در پشت‌بام موزه ملی در هشت نقطه نشان سپر آبی نصب و پروتکل جنگ را رعایت کردیم. با تجربیاتی که در این چند روز به دست آوردیم قطعا آمادگی بهتری نسبت به گذشته داریم و به خوبی تمرین کردیم. در واقع به امر حفاظت از موزه‌ها فکر می‌کنیم و برای آن برنامه‌ریزی داریم.»
فراهم بودن امکان بازدید مجازی از موزه ملی
در زمانی که موزه‌ها به دلیل جنگ، وقوع بحران یا مواردی نظیر شیوع پاندمی تعطیل می‌شوند، در صورت فراهم بودن امکان بازدید مجازی از آنها، مردم و علاقه‌مندان فرصت آن را خواهند داشت که از این مراکز فرهنگی-تاریخی به شکل برخط دیدن کنند.
رییس موزه ملی در رابطه با امکان بازدید مجازی از موزه ملی در زمان تعطیلی موزه‌ها گفت: «امکان بازدید مجازی در سایت ما وجود دارد و سعی می‌کنیم هر روز در اینستاگرام موزه ملی نیز یک اثر را معرفی کنیم. در حال حاضر در صفحه رسمی آپارات موزه ملی، نزدیک به ۳۰۰ فیلم وجود دارد، همچنین از پژوهشگران برجسته دعوت و از صحبت‌های آنها ویدئوکلیپ تهیه می‌کنیم. موزه‌ها واقعا تعطیل نیستند و ما در قسمت ساماندهی اشیا و مواد فرهنگی کارهای دیگری انجام می‌دهیم و تمام گروه‌هایی که در سالن بودند، در حال حاضر در مخازن موزه‌ها مشغول ساماندهی و دیجیتال‌سازی و انجام کارهای دیگر هستند. در واقع می‌توان گفت کار موزه‌دارها سخت‌تر شده است.»
حفاظت از میراث فرهنگی در کشورهای پیشرفته
برای درک بهتر الزامات حفاظت از موزه‌ها و میراث فرهنگی در زمانی که خطر جنگ یا دیگر بحران‌ها سایه گسترده است، نگاه به عملکرد کشورهای پیشرفته می‌تواند راهگشا باشد.
در کشورهای پیشرفته و دارای تمدن تاریخی مانند ایتالیا، فرانسه و آلمان، اقدامات حفاظتی در برابر خطرات جنگ و بحران‌های مشابه به‌طور جدی و سازمان‌یافته انجام می‌شود. این کشورها دارای پروتکل‌های مشخصی هستند که هدف آنها حفاظت از آثار تاریخی، فرهنگی و هنری در زمان بروز بحران‌هاست.
یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در این کشورها انجام می‌شود، ارزیابی و شناسایی خطرات بالقوه برای مکان‌های فرهنگی و تاریخی است. این ارزیابی شامل بررسی نقاط ضعف و تهدیدات محیطی از جمله جنگ، زلزله و سیلاب است. براساس این ارزیابی‌ها، نقشه‌های اضطراری و برنامه‌های واکنش سریع تهیه می‌شود. به‌عنوان مثال، در ایتالیا، در زمان بروز خطرات طبیعی یا انسانی، موزه‌ها و آثار تاریخی به‌سرعت تخلیه یا اشیای ارزشمند به مکان‌های امن منتقل می‌شوند.
کشورهایی مانند فرانسه در زمان جنگ‌های جهانی برنامه‌های ویژه‌ای برای حفاظت از آثار هنری خود داشتند. به‌طور مثال در جنگ جهانی دوم، لوور و دیگر موزه‌ها آثار ارزشمند خود را به مکان‌های امن در مناطق روستایی منتقل کردند. این اقدامات شامل بسته‌بندی صحیح، انبار کردن در محیط‌های کنترل‌شده و استفاده از فناوری‌های جدید برای ذخیره‌سازی و حفاظت از اشیاست.
آلمان نیز در این زمینه تجربه‌های مهمی دارد. این کشور دارای پروتکل‌های مشخصی برای حفاظت از میراث فرهنگی است که شامل همکاری با نهادهای دولتی، محلی و بین‌المللی می‌شود. در زمان بروز بحران، تیم‌های تخصصی به سرعت وارد عمل می‌شوند و با استفاده از تجهیزات پیشرفته، به حفاظت از آثار تاریخی می‌پردازند.
با اشاره به این تجربیات انتظار می‌رود که ایران نیز باتوجه به مخاطرات جنگ و بحران‌های مشابه، اقدامات همانندی را در دستور کار خود قرار دهد. ایران با داشتن غنای فرهنگی و تاریخی، نیازمند تدوین پروتکل‌های جامع حفاظتی است که شامل شناسایی خطرات، آموزش نیروهای متخصص و همکاری با نهادهای بین‌المللی باشد، همچنین باید برنامه‌های آموزشی برای آگاه‌سازی عمومی در خصوص اهمیت حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی در زمان بحران تدوین شود. این اقدامات نه‌تنها می‌تواند به حفظ میراث فرهنگی ایران کمک کند بلکه موجب افزایش آگاهی و مشارکت جامعه در حفاظت از این آثار خواهد شد.
